Nieustraszona Izba Kontroli

Dnia 7 lutego obchodzimy dzień Najwyższej Izby Kontroli. Powołana już w 1919 roku, a więc jako jedna z pierwszych instytucji niepodległego państwa do dziś stanowi jeden z filarów życia publicznego w Polsce jako naczelny organ kontroli państwowej. Odgrywa też niezwykle istotną rolę w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego. Obecnie działa na podstawie ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 623).

Co ciekawe, zgodnie z ww. ustawą NIK obowiązkowo kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Działalność organów samorządu terytorialnego, samorządowych osób prawnych i innych samorządowych jednostek organizacyjnych kontrolować natomiast może. Fakultatywnie NIK kontroluje także inne jednostki organizacyjne i podmioty gospodarcze w zakresie, w jakim: 1) wykonują zadania zlecone lub powierzone przez samorząd terytorialny, 2) wykonują zamówienia publiczne na rzecz samorządu terytorialnego albo które działają z udziałem samorządu terytorialnego i korzystają z jego mienia albo pomocy, gwarancji czy poręczeń przez samorząd udzielanych.

NIK kontroluje działalność samorządu terytorialnego pod względem legalności, gospodarności i rzetelności. Bada w szczególności wykonanie budżetu oraz realizację ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej, w tym realizację zadań audytu wewnętrznego.

Działalność NIK należy odróżnić od nadzoru wojewody i regionalnej izby obrachunkowej, który odbywa się tylko zgodnie z kryterium legalności (z wyjątkiem nadzoru RIO nad zadaniami zleconymi z zakresu administracji rządowej). Kontrola w administracji jest bowiem instrumentem prawnym polegającym na zaobserwowaniu i zbadaniu istniejącego stanu rzeczy, porównaniu go ze stanem pożądanym, wskazaniu uchybień i ich źródeł oraz sposobów ich naprawienia. Nadzór zaś jest kontrolą połączoną z możliwością władczego wkraczania w sytuację prawną nadzorowanej jednostki i wydawania wobec niej wiążących rozstrzygnięć obarczonych określonymi sankcjami.

Kontrola NIK może mieć charakter planowy, zgodnie z rocznym planem pracy albo doraźny.

Dla realizacji celów kontroli kierownicy kontrolowanych jednostek mają obowiązek niezwłocznie przedkładać na żądanie NIK wszelkie dokumenty i materiały niezbędne do przygotowania lub przeprowadzenia kontroli, a także umożliwić dostęp do baz danych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej. Upoważnieni kontrolerzy NIK mają prawo swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych, wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek kontrolowanych, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów i innych materiałów dowodowych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej, przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątkowych i przebiegu określonych czynności, wzywania i przesłuchiwania świadków, żądania udzielenia wyjaśnień przez osoby, które wykonują lub wykonywały pracę na podstawie stosunku pracy lub innej umowy w jednostkach kontrolowanych czy korzystania z pomocy biegłych i specjalistów.

Końcowym efektem kontroli jest wystąpienie pokontrolne, którego zasadniczą częścią jest zwięzły opis ustalonego stanu faktycznego i ocenę kontrolowanej działalności, w tym ustalone w postępowaniu dowodowym nieprawidłowości i ich przyczyny, ich zakres i skutki oraz osoby za nie odpowiedzialne oraz uwagi i wnioski w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości. W wystąpieniu pokontrolnym może być także zawarta ocena wskazująca na niezasadność zajmowania stanowiska lub pełnienia funkcji przez osobę odpowiedzialną za stwierdzone nieprawidłowości w kontrolowanych jednostkach. Kierownikowi jednostki kontrolowanej przysługuje prawo zgłoszenia umotywowanych zastrzeżeń do wystąpienia pokontrolnego, w terminie 21 dni od dnia jego przekazania. Zastrzeżenia rozpatrywane są przez specjalne zespoły orzekające funkcjonujące w ramach Izby, które może dokonać – w wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego – zmian w wystąpieniu pokontrolnym. Kierownik jednostki kontrolowanej jest obowiązany, w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 14 dni od dnia otrzymania wystąpienia pokontrolnego, a w przypadku wniesienia zastrzeżeń, od dnia otrzymania uchwały o oddaleniu zastrzeżeń w całości lub zmienionego wystąpienia pokontrolnego, poinformować Najwyższą Izbę Kontroli o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków sformułowanych w wystąpieniu pokontrolnym oraz o podjętych działaniach lub przyczynach niepodjęcia tych działań.

Zastosowanie ww. procedury składania zastrzeżeń do wystąpień pokontrolnych ma wagę o tyle, że, po pierwsze, pozwala na odniesienie się do określonych faktów i związanych z nimi uchybień w działalności jednostki w celu przedstawienia nierzadko pełniejszego ich obrazu i uzasadnienia podjęcia określonych działań, które mogło nie wybrzmieć w toku postępowania kontrolnego. Może więc ono zdecydowanie rzutować na sposób oceny funkcjonowania kontrolowanej jednostki w danym obszarze i tym samym całościowy obraz funkcjonowania państwa czy instytucji publicznych w ogóle. Po drugie zaś, NIK posiada kompetencję do zawiadamiania organów powołanych do ścigania przestępstw lub wykroczeń o uzasadnionym podejrzeniu ich popełnienia. Również w razie ujawnienia innych czynów skutkujących odpowiedzialnością prawną, NIK zawiadamia o tym właściwe organy. Dla przykładu, w 2023 roku NIK złożyła 108 zawiadomień do rzeczników dyscypliny finansów publicznych o podejrzeniu naruszenia przez 129 osób.

NIK opracowuje informacje o wynikach kontroli w celu przedłożenia ich Sejmowi, Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i Prezesowi Rady Ministrów. Podstawę do opracowania informacji o wynikach kontroli stanowią w szczególności wystąpienia pokontrolne i materiały dowodowe zgromadzone w aktach kontroli. Informacje te, przed przedłożeniem Sejmowi, Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i Prezesowi Rady Ministrów, Prezes NIK przesyła właściwym naczelnym lub centralnym organom państwowym, które w terminie 14 dni od dnia otrzymania mogą przedstawić swoje stanowisko. Na żądanie Sejmu, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej lub Prezesa Rady Ministrów albo gdy wystąpiły szczególnie ważne okoliczności Prezes NIK niezwłocznie przekazuje informacje o wynikach przeprowadzonych kontroli nie czekając na to stanowisko.

W 2025 roku NIK przewiduje realizację 90 tematów kontroli planowych, z czego 63 wpisano w priorytet strategiczny. W obszarze tym przewiduje się kontrole dotyczące m.in. stanu przygotowań służb mundurowych na wypadek zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa, osiągnięcia zdolności do realizacji zadań przez Wojska Obrony Terytorialnej, funkcjonowania Polskiej Grupy Zbrojeniowej, budowy zapory elektronicznej na granicy polsko-rosyjskiej, inwestycji w zabezpieczenie fizyczne i elektroniczne na granicy Rzeczpospolitej Polskiej z Republiką Białorusi, a także cyberbezpieczeństwa wybranych usług kluczowych, ochrony ujęć wód stanowiących infrastrukturę krytyczną, przygotowania szpitali do funkcjonowania w sytuacjach kryzysowych oraz systemu ratownictwa medycznego. Dla samorządów ważnymi tematami są wpisane w plan kontroli NIK reforma planowania przestrzennego czy realizacja programu Cyberbezpieczny Samorząd.

Wyniki kontroli przeprowadzanych przez NIK są dostępne na jej stronie internetowej: www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/prosta/. Jest to zawsze fascynująca lektura pozwalająca zdobyć rzetelne informacje o sposobie funkcjonowania państwa we wszystkich obszarach zadań jego instytucji, a także cenna wskazówka dla wielu na przyszłość jak powinno wyglądać prawidłowe ich wykonywanie, a jakich działań nie podejmować.

Zdjęcie: Najwyższa Izba Kontroli (nik.gov.pl)