W przypadku uzyskania w najbliższych wyborach parlamentarnych mandatu posła albo senatora przez dotychczasowego wójta, burmistrza albo prezydenta, jego zadania i kompetencje w gminie wykonywać będzie – co najmniej przez kilka miesięcy – osoba wskazana przez Prezesa Rady Ministrów.

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej zarządził wybory do Sejmu i Senatu na 15 października 2023 r. Można spodziewać się, że i tym razem grupa wójtów, burmistrzów i prezydentów miast wystartuje, mając nadzieję na zaistnienie na ogólnopolskiej scenie politycznej. Być może część z nich uzyska upragniony (mniej lub bardziej) mandat. Kto w takiej sytuacji będzie kierował sprawami gminy do kolejnych wyborów samorządowych?

Zakaz łączenia mandatów

Jasne jest, że ustawodawca zakazał łączenia funkcji wójta z mandatem posła lub senatora[1]. Jednocześnie Kodeks wyborczy wymienia „wybór na posła na Sejm, senatora albo posła do Parlamentu Europejskiego” jako przesłankę wygaśnięcia mandatu wójta[2]. Ten ostatni przepis został wprowadzony nowelizacją z 2019 r., trafiając do Kodeksu wyborczego jako poprawka zgłoszona w sejmowej komisji. Intencją stojącą za jego wprowadzeniem było ustanowienie swego rodzaju automatyzmu wygaśnięcia mandatów tych wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, którzy zdecydowali się na kandydowanie w wyborach parlamentarnych i zostali wybrani[3].

Gdy mowa o ustaleniu terminu owego „wyboru” należy stwierdzić, że dzień wyborów jest odmienny od dnia ogłoszenia ich wyników, a to przecież dopiero wówczas można (w sposób mniej więcej pewny) ustalić, czy dany kandydat uzyskał mandat. Ponadto samo wygaśnięcie następuje w drodze postanowienia komisarza wyborczego, wydawanego w terminie 14 dni od wystąpienia przyczyny. W konsekwencji ustalenie bezspornego terminu utraty mandatu przez wójta jest problematyczne – zwłaszcza że w kontekście analogicznych przepisów o radnych w piśmiennictwie uzależnia się wygaśnięcie mandatu radnego od decyzji co do uzyskanego mandatu parlamentarnego[4]. Wniosek taki – przynajmniej w odniesieniu do mandatu wójta – nie wynika jednak bezpośrednio z przepisów i w odniesieniu wygaśnięcia jego mandatu trudno byłoby uznać go za przekonujący.

Osoba pełniąca funkcje wójta

Dla mieszkańców gminy kluczowe może być to, że w przypadku wygaśnięcia mandatu wójta, burmistrza albo prezydenta przed upływem kadencji jego funkcję, do czasu objęcia obowiązków przez nowo wybranego wójta, pełni osoba wyznaczona przez Prezesa Rady Ministrów. Bez względu zatem na szczegółowe ustalenia co do terminu wygaśnięcia należy pamiętać, że to nie jeden z zastępców wójta, burmistrza czy prezydenta będzie wykonywał zadania i kompetencje organu wykonawczego (wygaśnięcie mandatu jest w tej sytuacji równoznaczne z odwołaniem zastępców), lecz właśnie osoba wskazana przez premiera.

Pytanie – jak długo? Czy do końca kadencji, czy może jedynie do wyborów przedterminowych?

Zasadą jest, że w przypadku wygaśnięcia mandatu wójta przed upływem kadencji, przeprowadza się wybory przedterminowe. Jednak w przypadku zbieżności czasowej między wyborami parlamentarnymi i samorządowymi – tak, jak będzie miało to miejsce w latach 2023 i 2024 – należy zwrócić uwagę na przepisy o charakterze szczególnym.

Zgodnie bowiem z art. 28d ust. 2 u.s.g. wyborów nie przeprowadza się, jeżeli data wyborów przedterminowych miałaby przypaść w okresie 6 miesięcy przed zakończeniem kadencji wójta. Wyborów przedterminowych nie przeprowadza się także wtedy, jeżeli data wyborów miałaby przypaść w okresie dłuższym niż 6 a krótszym niż 12 miesięcy przed zakończeniem kadencji wójta i rada gminy w terminie 30 dni od dnia podjęcia uchwały stwierdzającej wygaśnięcie mandatu wójta podejmie uchwałę o nieprzeprowadzaniu wyborów.

Oznacza to, że z punktu widzenia gminy dość istotne jest, czy okres między zakończeniem kadencji a terminem wyborów przedterminowych będzie wynosił 6 miesięcy, niemal 12 miesięcy czy też będzie dłuższy.

Przedterminowe wybory w samorządzie a koniec kadencji wójtów, burmistrzów i prezydentów miast

Zgodnie z odczytanymi razem art. 474 § 2 i 372 § 1 Kodeksu wyborczego w razie konieczności przeprowadzenia wyborów przedterminowych na wójta przed upływem kadencji lub wyborów nowego wójta z przyczyn określonych w ustawach, wybory zarządza się i przeprowadza w ciągu 90 dni od daty wystąpienia tej przyczyny. Przepisy art. 371 Kodeksu wyborczego[5] stosuje się odpowiednio, z tym że w kalendarzu wyborczym terminy wykonania czynności wyborczych mogą być krótsze od przewidzianych w kodeksie.

Prezes Rady Ministrów będzie mógł wskazać termin wyborów przedterminowych najwcześniej po ogłoszeniu wyników do parlamentu przez Państwową Komisję Wyborczą[6]. Uwzględniając termin na wydanie postanowienia komisarza wyborczego w sprawie wygaśnięcia mandatu, obowiązek określenia kalendarza wyborczego i stosowaną w ostatnim czasie praktykę (w tym zarządzanie dnia głosowania na dzień przypadający po niecałych dwóch miesiącach od dnia wydania rozporządzenia w sprawie wyborów uzupełniających, przy czym samo rozporządzenie było wydawane po ok. trzech tygodniach od dnia wyborów), data wyborów przedterminowych mogłaby zostać ustalona na przykład na początek stycznia.

Pozostaje zatem kwestia końca kadencji organów wykonawczych. Zgodnie z ustawą z dnia 29 września 2022 r. o przedłużeniu kadencji organów jednostek samorządu terytorialnego[7] obecna kadencja wójtów, burmistrzów i prezydentów miast uległa przedłużeniu do 30 kwietnia 2024 r.

Podsumowanie

Przy przyjętych założeniach trudno zatem wyobrazić sobie sytuację, w której między teoretycznym terminem wyborów przedterminowych a końcem kadencji powstanie luka dłuższa niż 6 miesięcy. Oznacza to, że wybory przedterminowe do organu wykonawczego w gminach nie będą zatem mogły być zarządzone ani przeprowadzone.

W konsekwencji wybór osoby pełniącej funkcję wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na posła lub senatora będzie oznaczać, że co najmniej przez kilka miesięcy od wyborów „władzę” w danej gminie przejmie osoba wskazana przez Prezesa Rady Ministrów. Włodarze mający zamiar wystartowania w wyborach parlamentarnych powinni uwzględniać to w swoich politycznych planach.

[1] Artykuł 27 pkt 4 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2023 r. poz. 40 ze zm.).

[2] Artykuł 492 § 1 pkt 5a ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz. U. z 2022 r. poz. 1277 ze zm.), dalej jako: Kodeks wyborczy.

[3] Zob. zapis przebiegu posiedzenia Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektów ustaw z zakresu prawa wyborczego z dnia 30 stycznia 2019 r., nr 13, https://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/2B97AF3D2111FBACC12583A100523634/%24File/0397808.pdf [dostęp: 17.08.2023 r.].

[4] A. Wierzbica, Wybór na wójta, posła na Sejm, senatora albo posła do Parlamentu Europejskiego [w:] Wygaśnięcie mandatu radnego, Warszawa 2022, WKP, SIP Lex.

[5] Artykuł ten stanowi o terminie zarządzenia wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz określaniu kalendarza wyborczego.

[6] Na potrzeby niniejszego tekstu zupełnie pomijam kwestię protestów wyborczych czy stwierdzania ważności wyboru/wyborów.

[7] Dz. U. poz. 2418.