W dniu 18 października 2021 r. na stronach Rządowego Centrum Legislacji pojawił się długo oczekiwany projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia tzw. sygnalistów. W artykule przedstawiony zostanie wpływ projektowanych przepisów na obowiązki samorządowego pracodawcy.

Ustawa w zakresie swojej regulacji wdraża dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii.[1] Państwa członkowie zostały zobowiązane do przyjęcia właściwych przepisów krajowych, implementujących dyrektywę do dnia 17 grudnia 2021 r. Projekt polskiej ustawy reguluje warunki objęcia ochroną sygnalisty w związku ze zgłoszeniem lub publicznym ujawnieniem naruszenia prawa. Projekt wprowadza zakaz podejmowania działań odwetowych wobec sygnalisty oraz zapewnia mu konkretne środki ochrony.

I.

Przepisami ustawy objęci są pracodawcy zatrudniający co najmniej 50 pracowników. Projektowane przepisy przewidują wspólny próg 50 pracowników odnośnie podmiotów w sektorze prywatnym i publicznym i nakładają na nich obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń o naruszeniach prawa.

 Projekt ustawy przewiduje, że podmioty w sektorze prywatnym zatrudniające od 50 do 250 pracowników zobowiązane będą do wprowadzenia regulaminu zgłoszeń wewnętrznych do dnia 17 grudnia 2023 r. Powyższe odroczenie nie dotyczy podmiotów sektora publicznego.

II.

Projektowana ustawa zapewnia ochronę osobie fizycznej, która zgłasza informację o naruszeniu prawa, uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Ustawa ma zapewnić ochronę m.in pracownikowi, byłemu pracownikowi, kandydatowi do pracy, osobie świadczącej pracę na podstawie innej niż stosunek pracy, przedsiębiorcy, stażyście, wolontariuszowi, ale także podmiotom zewnętrznym: wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy. Osoby pracujące w podmiotach prywatnych i publicznych lub utrzymujące z nimi kontakt w związku ze swoją działalnością zawodową mogą w związku z taką pracą lub działalnością dowiedzieć się o zagrożeniach lub szkodach dla interesu publicznego, a działając jako tzw. sygnaliści, odegrać istotną rolę w ujawnianiu naruszeń.

Osoby te będą uprawnione do zgłaszania naruszeń prawa w dziedzinach, szczegółowo określonych w art. 3 projektu. I tak naruszenia mogą dotyczyć m.in. zamówień publicznych, bezpieczeństwa transportu, ochrony środowiska, bezpieczeństwa produktów, zdrowia publicznego, ochrony konsumentów, interesów finansowych UE, czy rynku wewnętrznego UE. Nie wszystkie zgłaszane naruszenia będą więc podlegać ochronie.

Zgodnie z art. 6 projektu Ustawy Sygnalista podlega ochronie, przewidzianej w przepisach pod warunkiem że miał uzasadnione podstawy sądzić, że będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacja o naruszeniu prawa jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia i że informacja taka stanowi informację o naruszeniu prawa. Powyższe ma zapobiegać zgłoszeniom nieprawdziwym, dokonywanym w złej wierze. Przepisy ustawy nie znajdą zastosowania, gdy zgłaszane naruszenie będzie godziło wyłącznie w prawa zgłaszającego lub gdy zgłoszenie nastąpi wyłącznie w indywidualnym interesie zgłaszającego.

Duże kontrowersje budziła kwestia rozpatrywania zgłoszeń anonimowych. Projekt przewiduje, że przepisy ustawy stosowane będą do zgłoszenia anonimowego wyłącznie w przypadkach, gdy możliwość zgłoszenia informacji o naruszeniu anonimowo, przewiduje regulamin zgłoszeń wewnętrznych pracodawcy lub procedura zgłaszania naruszeń prawa organowi publicznemu.

III.

Art. 10 projektu wprost wskazuje, że wobec zgłaszającego nie mogą być podejmowane działania odwetowe. Wśród zakazu działań odwetowych wskazuje się m.in. zakaz niekorzystnego traktowania z powodu dokonanego zgłoszenia, odmowę nawiązania stosunku pracy, zakaz wypowiedzenia lub rozwiązania stosunku pracy, obniżenie wynagrodzenia, wstrzymanie awansu, zmiana obowiązków, negatywna ocena wyników pracy i inne, chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami. Ciężar dowodu w tym zakresie został przerzucony na pracodawcę.

Dokonanie zgłoszenia nie może stanowić podstawy odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności za szkodę, zarzutu zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, przepisów o ochronie danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa, pod warunkiem że zgłaszający miał uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą.

Co istotne nie można zrzec się praw określonych w niniejszym rozdziale ani przyjąć na siebie odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Odmienne postanowienia w tym zakresie są nieważne.

IV.

Ustawa ureguluje trzy tryby możliwego zgłaszania nieprawidłowości:

1. zgłoszenie wewnętrzne - skierowane przez sygnalistę do pracodawcy,
2. zgłoszenie zewnętrzne – skierowane przez sygnalistę do organu publicznego (w tym także do wyznaczonego organu centralnego) oraz
3. ujawnienie publiczne – tj. podanie informacji o naruszeniu prawa do wiadomości publicznej.

Organem centralnym, tj. organem właściwym w sprawach zgłaszania i publicznego ujawniania naruszeń prawa, będzie Rzecznik Praw Obywatelskich. Organ ten będzie odpowiedzialny za udzielanie informacji i wsparcia w sprawach zgłaszania i publicznego ujawniania  naruszeń prawa na rzecz zgłaszających i osób, których dotyczy zgłoszenie.

Ustawodawca przewiduje prymat zgłoszenia wewnętrznego, ale zgłoszenie dokonane do organu publicznego lub ujawnienie publiczne nie będzie skutkowało pozbawieniem ochrony. Konieczne będzie jednak zachowanie wymaganego trybu, opisanego w ustawie.  W każdym przypadku wymagane będzie dopełnienie przesłanek związanych z rzetelnością postępowania zgłaszającego oraz wiarygodnością zgłaszanych lub ujawnianych przez niego informacji.

V.

 Pracodawcy objęci zakresem projektowanej ustawy zobowiązani będą do wprowadzenia regulaminu zgłoszeń wewnętrznych, określających wewnętrzną procedurę zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań w celu oceny prawdziwości zarzutów (tzw. działań następczych). Przepisy szczegółowo określają zakres Regulaminu i jego minimalną treść (art. 29).

Z uwagi na to że Regulamin zgłoszeń zewnętrznych  powinien gwarantować ochronę pracownika przed negatywnymi konsekwencjami, związanymi z dokonanym przez niego zgłoszeniem, jego treść powinna być przedmiotem konsultacji z zakładową organizacją związkową albo przedstawicielami pracowników, wyłonionymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy (jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa). Regulamin wchodzi w życie po upływie 2 tygodni od dnia podania go do wiadomości pracowników w sposób przyjęty u danego pracodawcy. Pracodawca jest obowiązany zapoznać pracownika z treścią regulaminu przed dopuszczeniem go do pracy.

Regulamin winien określać m.in. sposoby przekazywania zgłoszeń pracodawcy (np. na piśmie lub ustnie, telefonicznie lub za pomocą systemu komputerowego lub bezpośredniego spotkania), tryb podejmowania działań następczych, tj. prowadzenia postępowań wyjaśniających przez pracodawcę. Pracodawca będzie zobowiązany do potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia w terminie 7 dni, chyba że zgłaszający nie podał adresu, na który należy przekazać potwierdzenie. Maksymalny termin na przekazanie zgłaszającemu informacji zwrotnej o postępowaniu w zakresie zgłoszenia ustalono na okres nieprzekraczający 3 miesięcy. Informacja zwrotna ma obejmować stwierdzenie lub brak naruszenia prawa i ewentualnych środkach, które zostały lub zostaną podjęte w związku ze stwierdzonym naruszeniem. Pracodawca zobowiązany jest zapewnić ochronę poufności tożsamości osoby dokonującej zgłoszenia i osoby, której dotyczy zgłoszenie.

Pracodawca zobowiązany jest prowadzić rejestr zgłoszeń wewnętrznych oraz jest administratorem danych zgromadzonych w tym rejestrze.

Pracodawcy w sektorze publicznym, będący jednostkami organizacyjnymi gminy, mogą ustalić wspólne, wewnętrzne procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych, pod warunkiem zapewnienia ich odrębności i niezależności od zewnętrznych procedur dokonywania zgłoszeń.

Ustawa przewiduje sankcje karne za naruszenie jej przepisów: grzywnę, karę ograniczenia wolności oraz pozbawienia wolności do lat 3.

Projekt został przekazany do uzgodnień z członkami Rady Ministrów. Procedura legislacyjna jest w toku.

Należycie opracowany system zgłaszania nieprawidłowości może być cennym źródłem informacji o funkcjonowaniu zakładu pracy i zaistniałych nieprawidłowościach. Dobrze funkcjonujące procedury umożliwią wykrycie, sprawne wyjaśnienie zaistniałych naruszeń oraz skuteczne wdrożenie działań naprawczych w organizacji.

[1] dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii