Finanse jednostek samorządu terytorialnego były przedmiotem szczególnej troski już na długo przed falą epidemii, która niestety jeszcze mocniej przetrzebiła już i tak nadwyrężone portfele samorządów. W aktualnej sytuacji, wiele gmin, powiatów i województw zmaga się z wyzwaniem znalezienia środków, które pozwolą po pierwsze: załatać aktualną dziurę finansową, ale również: ograniczyć jej wielkość w przyszłych latach. Gdzie w takim razie szukać potrzebnych środków?

Niedofinansowanie zadań zleconych

Tematem regularnie powracającym w czasie dyskusji o rozwiązaniach dla finansów samorządów jest problem zadań zleconych i ich niedofinansowania - wbrew konstytucyjnej i ustawowej regule - ze środków budżetu państwa. Warto w związku z tym przybliżyć raz jeszcze przysługujące samorządom – w przypadku konieczności współfinansowania zadań zleconych ze środków własnych – instrumenty prawne, służące odzyskaniu poniesionych kosztów. Tym  bardziej, że ostatnie lata pokazują, że lista samorządów, które decydują się na podjęcie sporu sądowego z wojewodą w przypadku zidentyfikowania problemu niedofinansowania realizowanych zadań zleconych ze środków przekazanej dotacji, wydłuża się z roku na rok. Wprawdzie nie można jeszcze mówić tu o powszechnej praktyce samorządów w dochodzeniu należnych im środków, jednak świadomość i skala problemu przekonuje coraz większą grupę samorządowców do podjęcia walki o należne środki na drodze sądowej. Dotychczas nieprzekonanych, przekonać może coraz pilniejsza konieczność zabiegania o środki potrzebne dla pokrycia wydatków budżetowych.

Jaka podstawa prawna?

Podstawą domagania się przez samorządy zwrotu środków własnych wydatkowanych na realizację zadań zleconych stanowi ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności zaś: art. 49 ust. 5 i 6 ustawy, zgodnie z którym: dotacje celowe powinny być przekazywane w sposób umożliwiający pełne i terminowe wykonanie zlecanych zadań, natomiast w przypadku naruszenia powyższej zasady, jednostce samorządu terytorialnego przysługuje prawo dochodzenia należnego świadczenia wraz z odsetkami w wysokości ustalonej jak dla zaległości podatkowych, w postępowaniu sądowym.

Co istotne (i bez wątpienia pomocne dla samorządów w dochodzeniu należności), możemy już mówić o ugruntowanym poglądzie orzecznictwa, przyjmującym, że dla dochodzenia zapłaty z tytułu niedofinansowania zadań zleconych nie jest konieczne wykazanie bezprawności działania wojewody ani wykazanie wystąpienia szkody po stronie samorządu.  Przykładowo, warto wskazać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2015 r. (sygn. akt V CSK 295/14) zgodnie z którym: „roszczenie przyznane jednostce samorządu terytorialnego [o zapłatę środków z tytułu niedofinansowania zadań zleconych – AM] nie ma charakteru odszkodowawczego, a więc nie jest konieczne wykazanie bezprawności działania dysponenta dotacji lub powstania szkody po stronie jednostki samorządu terytorialnego”.

Innymi słowy: dla przyznania samorządowi uprawnienia do dochodzenia wartości niedofinansowania rzeczywistych kosztów zadań zleconych, wystarczający jest sam fakt poniesienia takich kosztów przez samorząd (oczywiście, przy założeniu, iż poniesione koszty były niezbędne dla pełnego i terminowego wykonania zadań).

Oczywiście, głównym zadaniem samorządu przygotowującego się do skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego będzie zidentyfikowanie i skalkulowanie kwoty poniesionych środków własnych, trzeba jednak przyznać, że samorządy radzą sobie coraz lepiej z kompleksowym i rzetelnym identyfikowaniem kosztów zadań zleconych, co znajduje potwierdzenie w coraz liczniejszych wyrokach, zasądzających na rzecz samorządów kwotę poniesionych środków własnych.

Czy warto?

Niedofinansowanie zadań zleconych jest bez wątpienia problemem systemowym, dotykającym zdecydowaną większość samorządów. Zabieganie o zwrot wydatkowanych przez samorząd środków własnych na realizację zadań zleconych nie jest już wyłącznie problemem danej j.s.t.: to kolejny głos sprzeciwu wobec niezgodnego z prawem obciążania budżetów samorządów kosztami budżetu państwa. Wydaje się, że tylko spójne i konsekwentne stanowisko samorządów, wyrażone przede wszystkim poprzez dochodzenie należnych środków przed sądem, może doprowadzić do podjęcia przez państwo kroków w celu systemowego rozwiązania tego coraz bardziej palącego problemu.