Możliwość stosowania instytucji prawnej jaką jest skarga pauliańska do ochrony należności publicznoprawnych budzi liczne rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie. Wydaje się jednak, że z dozą pewnej ostrożności, należy dopuścić i jednocześnie zaaprobować wykorzystywanie w tym wypadku tego cywilnoprawnego instrumentu.

Skarga pauliańska, czyli innymi słowy ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, to typowa konstrukcja z zakresu prawa prywatnego. Jej najbardziej ogólna charakterystyka sprowadza się do podkreślenia celu, jakim jest zabezpieczenie interesów wierzyciela w przypadku nielojalnego postępowania dłużnika, który doprowadza swój majątek do stanu zagrażającego zaspokojeniu wierzycieli[1].

Mechanizm działania skargi zawarty został w art. 527 Kodeksu cywilnego[2] [dalej także: KC], zgodnie z którym, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, wierzyciele mogą żądać uznania tej czynności za bezskuteczną, jeżeli dłużnik miał świadomość negatywnych skutków, których w związku z czynnością doświadczy wierzyciel, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Czynność prawna jest natomiast dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

Upraszczając, aby wierzyciel mógł powołać się na konstrukcję skargi pauliańskiej dłużnik musi dokonać z osobą trzecią czynności prawnej. Obie strony muszą mieć świadomość (dłużnik) lub wiedzę działania ze szkodzą dla wierzyciela (w przypadku osoby trzeciej wystarczy okoliczność, iż przy zachowaniu należytej staranności mogła się ona o tym dowiedzieć). Jednocześnie osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową, a wierzyciel doznać pokrzywdzenia tj. niemożności dochodzenia należnego mu świadczenia.

Wątpliwości zarówno w orzecznictwie jak też wśród przedstawicieli nauki prawa budzi możliwość wykorzystania skargi do egzekwowania należności publicznoprawnych. Koncentrują się one głównie wokół dopuszczalności stosowania instytucji prywatnoprawnej do spraw z zakresu prawa publicznego. Należy mieć bowiem na uwadze jak różne są to dziedziny i jak odmienny jest sposób redagowania przepisów czy instytucji w ich obrębie. 

Za możliwością stosowania skargi pauliańskiej do spraw z zakresu prawa publicznego sądy opowiedziały się dopiero po roku 2002, kiedy Sąd Najwyższy [dalej także: SN] orzekł, o dopuszczalność drogi sądowej do ochrony interesu prawnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych[3]. Od tego momentu, w orzecznictwie SN przyjmowane jest stanowisko, że skarga pauliańska znajduje zastosowanie dla ochrony należności podatkowych[4].

Powyższe znajduje swoje odzwierciedlenie także w najnowszym orzecznictwie SN.

W wyroku z dnia 28 października 2010r. SN przyjął, że skarga pauliańska (…) przysługuje również wierzycielom należności publicznoprawnych[5]. Podobną tezę zaprezentował SN w wyroku z dnia 1 czerwca 2011r., stwierdzając, że powództwo przewidziane w art. 527 i nast. KC jest elementem cywilnoprawnej ochrony wierzytelności. Rzeczywiście w przeszłości prezentowane było w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko zgodnie z którym powództwo takie nie może służyć ochronie należności publicznoprawnych [...] Z upływem czasu przeważyła teza uznająca za sprawy cywilne także sprawy, w których przedmiotem sporu są cywilnoprawne skutki zdarzeń, nie mających charakteru cywilnoprawnego[6].Upraszczając – sprawą cywilną jest nie tylko sprawa wynikła na skutek dokonania czynności z zakresu prawa prywatnego np. zawarcia umowy, ale także w określonych sytuacjach, są nią skutki, które niesie ze sobą wydanie decyzji administracyjnej.

Wydaje się, że o możliwości wykorzystania instytucji skargi pauliańskiej do ochrony należności publicznych przesądził także Trybunał Konstytucyjny [dalej także: TK] stwierdzając, że art. 527 § 1 KC w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[7]. Jak stwierdził TK: korzystający ze skargi pauliańskiej organ władzy publicznej nie działa władczo, nie wykonuje właściwego mu imperium, ale funkcjonuje jak podmiot prawa prywatnego, dochodząc swoich praw w procesie cywilnym.

Z powyższego wynika, iż pomimo tego, że skarga pauliańska dotyczy stosunków prywatnoprawnych, to należy mieć na uwadze, że źródłem takiego stosunku może być także akt administracyjny tj. zdarzenie z zakresu prawa publicznego[8]. Nie stoi temu  na przeszkodzie dominująca pozycja podmiotu administracyjnego[9].

Jak podaje M. Pyziak-Szafnicka: „w razie powództwa opartego na art. 527 i n. KC zdarzeniem prawnym stanowiącym podstawę zgłoszonego żądania jest czynność prawna podjęta przez pozwanego z dłużnikiem, czyli klasyczne zdarzenie cywilnoprawne. Stosunek prawny, jaki powstaje pomiędzy wierzycielem publicznoprawnym a kontrahentem dłużnika, jest więc regulowany przepisami prawa cywilnego”[10].

Argumentem przemawiającym na korzyść stosowania konstrukcji skargi pauliańskiej do ochrony należności publicznoprawnych jest okoliczność, że wierzyciel publicznoprawny, tj. (np.) Skarb Państwa jest osobą prawną prawa prywatnego[11]. Jest zatem podmiotem praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego i dlatego – w oparciu o art. 1 KC – podlega przepisom prawa cywilnego[12]. Wobec powyższego twierdzenie o pozbawieniu go możliwości dochodzenia ochrony roszczeń na drodze prawa cywilnego wydaje się być nieuzasadnione.

Przeciwnicy zaprezentowanej koncepcji podnoszą m.in., że za niesłuszne należy uznać objęcie podmiotów publicznoprawnych tak daleko idącą ochroną. Jak podaje M. Jasińska: „fakt, że ustawodawca nie zapewnił należytej ochrony w ramach administracyjnego porządku prawnego, nie powinien być podstawą do rozszerzania instytucji stricte prawa cywilnego na inne obszary”[13]. Po drugie, jak wskazuje M. Gutowski: „zabezpieczanie interesów fiskusa za pomocą instrumentów cywilistycznych nie jest spójne. Podmioty prawa publicznego mogą bowiem sięgać do instrumentów stworzonych przez prawo publiczne”[14].

Wydaje się jednak, że krytyka wypracowanej przez sądownictwo praktyki jest zbyt daleko idąca. Jak podaje G. Wolak: „możliwość posługiwania się analogią nie jest zastrzeżona do obszaru danej gałęzi prawa. Ponadto, o ile prawo cywilne ma regulację kodeksową, o tyle materialne prawo administracyjne, o szerokim zasięgu przedmiotowym, takim aktem nie dysponuje. Stąd też nie powinno dziwić, że w zakresie nieuregulowanym przepisami tej gałęzi można w drodze analogii stosować do stosunków prawnych tam przewidzianych rozwiązania prawe obowiązujące w innych gałęziach”[15].

Ze stanowiskiem tym, należy się zgodzić, aprobując z dozą pewnej ostrożności, stosowanie instytucji skargi pauliańskiej także do ochrony należności publicznoprawnych.

[1] M. Pyziak-Szafnicka, M. Wilejczyk, Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Akcja pauliańska i jej uzasadnienie [w:] A. Olejniczak (red.) Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego tom 6, Warszawa 2019, Legalis/el.

[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1145 z późn. zm.).

[3] Postanowienie SN z dnia 16 kwietnia 2002r, V CK 41/02.

[4] J. Naczyńska, komentarz do art. 527 KC [w:] M. Fras (red.), M. Habdas (red.) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), LEX/el.

[5] Wyrok SN z dnia 28 października 2010r., II CSK 227/10.

[6] Wyrok SN z dnia 01 czerwca 2011r., II CSK 513/10, zob. także: postanowienie SN z dnia 19 marca 2018r., II CSK 640/17.

[7] Wyrok TK z dnia 18 kwietnia 2018r., K 52/16.

[8] E. Łętowska, K. Osajda, Zobowiązanie: pojęcie i konstrukcje [w:] E. Łętowska (red.) Prawo zobowiązań. Część ogólna. Tom 5. Legalis/el.

[9] I. Walczyński, Wykorzystanie instytucji prawa cywilnego przy ochronie wierzytelności publicznoprawnych, LEX/el.

[10] M. Pyziak-Szafnicka, M-Wilejczyk, Ochrona… [w:] Prawo… op. cit.

[11] K. Dziewulska, Skarga pauliańska w ochronie wierzytelności publicznoprawnych [w:] Studia Prawnicze 2016, nr 1, s. 127

[12] Ibidem, s.128.

[13]M. Jasińska, Komentarz do wybranych przepisów Kodeksu cywilnego [w:] M. Jasińska, Skarga pauliańska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Komentarz do art. 527–534 KC i przepisów powiązanych (KRO, PrUpN, KPC, KK), Warszawa 2018, Legalis/el.

[14] M. Gutowski, komentarz do art. 527 KC [w:] M. Gutowski (red.) Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. art. 353-626, Legalis/el.

[15] G. Wolak, komentarz do art. 527 KC [w:] M. Załucki (red.) Kodeks cywilny. Komentarz. Legalis/el.