Nieusprawiedliwione żądanie zwrotu bonifikaty

W przypadku zbycia lokalu, na którego zakup przyznano bonifikatę gmina może domagać się jej zwrotu w wysokości zwaloryzowanej. Niekiedy jednak dochodzenie takiego roszczenia może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego, w związku z czym nie podlegać będzie ochronie prawnej. Sytuacja taka wystąpiła w sprawie o sygn. akt I NSNc 9/19 rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy na skutek skargi nadzwyczajnej. Jest to szczególny środek zaskarżenia wprowadzony ustawą z dnia 8 XII 2017 r. o Sądzie Najwyższym. W założeniu ustawodawcy ma on służyć korygowaniu prawomocnych orzeczeń sądowych z uwagi na ich sprzeczność z elementarnym poczuciem sprawiedliwości.

Stan faktyczny

Pozwana D.P. nabyła od powódki – Gminy W. w drodze sprzedaży lokal mieszkalny,  na którego zakup uzyskała bonifikatę stanowiącą większość ceny nieruchomości. Następnie sprzedała rzeczony lokal przed upływem 5 lat od nabycia, co na mocy art. 68 ust.2 u.g.n. skutkowało koniecznością zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty. Otrzymaną kwotę pozwana przeznaczyła na zakup innego lokalu mieszkalnego. Wobec naruszenia przepisów ustawy powódka wytoczyła powództwo o zapłatę kwoty odpowiadającej wysokości przyznanej bonifikaty.

Stanowisko Sądu I i II instancji

Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powódki jedynie część dochodzonego roszczenia. Swoje rozstrzygnięcie uzasadnił powszechnie akceptowanym w judykaturze poglądem, zgodnie z którym w przypadku sprzedaży lokalu mieszkalnego z bonifikatą po stronie pierwotnego nabywcy lokalu powstaje obowiązek zwrotu bonifikaty proporcjonalnie do kwoty uzyskanej ze zbycia i nieprzeznaczonej na zakup innego mieszkania. Sąd II instancji zaaprobował stanowisko Sądu Okręgowego, wskazując jedynie na pominięcie w wyroku waloryzacji bonifikaty przy rozliczeniu.

Kasacja i ponowne rozpoznanie sprawy

Sąd Najwyższy uznał za trafny zawarty w skardze kasacyjnej zarzut nierozważenia przez Sąd Apelacyjny zasadności roszczenia pod kątem zgodności z zasadami współżycia społecznego. Powód powinien bowiem, dochodząc zwrotu bonifikaty, uwzględnić sytuację majątkową i rodzinną pozwanej. W przeciwnym razie może narazić się na to, że jego działanie uznane będzie za nadużycie prawa podmiotowego. Wobec powyższego Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał Sądowi II instancji sprawę do ponownego rozpoznania. Ten, w oparciu o przepis art. 5 k.c. uznał, że należy odstąpić od obciążenia pozwanej obowiązkiem zwrotu pełnej kwoty bonifikaty. Jednocześnie zaznaczył, że nie istnieją podstawy do całkowitego zwolnienia z obowiązku zapłaty ze względu na sytuację finansową oraz stan zdrowia pozwanej. Tym samym Sąd Apelacyjny uznał za uzasadnione odstąpienie od obciążenia pozwanej obowiązkiem zwrotu kwoty zwaloryzowanej bonifikaty i ograniczył go kwoty podstawowej.

Skarga nadzwyczajna

Od powyższego rozstrzygnięcia skargę nadzwyczajną wniósł Prokurator Generalny, który wniósł o uchylenie wyroku w całości. Skarżący zwrócił uwagę na sprzeczność istotnych ustaleń poczynionych przez Sąd z treścią zebranego materiału dowodowego. W jego ocenie Sąd Apelacyjny nie uwzględnił szczególnie trudnej sytuacji osobistej i rodzinnej pozwanej oraz zaznaczył, że w wyniku sprzedaży nieruchomości pozwana nie uzyskała żadnych korzyści finansowych. Ze względu na podeszły wiek, zły stan zdrowia oraz odległość dzielącą ją od rodziny postanowiła sprzedać lokal. Czynność ta miała na celu wyłącznie zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych. Skarżący wskazał, że interes ekonomiczny gminy powinien ustąpić konieczności zapewnienia godnych warunków mieszkaniowych pozwanej. Dochodzenie roszczenia przez powódkę w realiach przedmiotowej sprawy stanowi nadużycie prawa podmiotowego. Zdaniem Prokuratora Generalnego skarga nadzwyczajna w omawianej sprawie była konieczna ze względu na obowiązywanie konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Wyrok Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy uznał, że skarga nadzwyczajna zasługiwała na uwzględnienie. Sąd podkreślił, że podstawowym zadaniem prawa cywilnego jest ochrona praw podmiotowych. Odstępstwa od tej zasady mogą mieć miejsce wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, w przypadku gdy uwzględnienie powództwa prowadziłoby do skutków nieakceptowanych ze względów aksjologicznych. Odmowa ochrony prawnej powodowi w przypadku roszczenia o zwrot bonifikaty może nastąpić tylko wtedy, gdy wykonanie prawa podmiotowego przez stronę godzi w fundamentalne wartości, których urzeczywistnieniu ma służyć prawo. W ocenie Sądu ważną okolicznością uzasadniającą zmianę wyroku była również faktyczna nierównorzędność stron – duży podmiot publiczny w postaci gminy oraz osoba starsza w złej sytuacji materialnej. Z wyżej wymienionych przyczyn dochodzenie roszczenia przez powoda należało rozpatrywać w kategorii nadużycia przysługującego mu prawa podmiotowego.