Ustawy ustrojowe jednostek samorządu terytorialnego wskazują w art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym [dalej: u.s.g.], radnego powiatowego w art. 21 ust. 3 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym [dalej: u.s.p.], radnego sejmiku wojewódzkiego w art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa [dalej: u.s.w.], że w związku z wykonywaniem mandatu radny korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.

Definicję funkcjonariusza publicznego znajduje się w art. 115 § 13 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny [dalej: kk]. Ustawodawca ww. pojęcie wyjaśnił poprzez enumeratywne wymienienie, kto jest funkcjonariuszem publicznym. Dla potrzeb niniejszego opracowania najistotniejszy jest art. 115 § 13 pkt 2 kk, w którym stwierdzono, że funkcjonariuszem publicznym jest m. in. poseł, senator i radny.

Konsekwencje uznania radnego za funkcjonariusza publicznego są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony korzysta on z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, a z drugiej ponosi odpowiedzialność prawną (karną i cywilną) na ustalonych dla tych funkcjonariuszy zasadach.

W pierwszej kolejności omówione zostaną przypadki w jakich radny korzysta z ochrony. Kodeks karny wskazuje następujące występki, w których radny jest przedmiotem ochrony:

1. Art. 222 § 1 kk - Kto narusza nietykalność cielesną funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Natomiast w tym przypadku trzeba mieć na uwadze § 2 cytowanego przepisu, zgodnie z którym jeżeli czyn określony w § 1 wywołało niewłaściwe zachowanie się funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

2. Art. 223 § 1 kk - Kto, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Zgodnie z § 2 art. 223 kk, jeżeli w wyniku czynnej napaści nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

3. Art. 224 § 1 kk - Kto przemocą lub groźbą bezprawną wywiera wpływ na czynności urzędowe organu administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Zgodnie z § 2 art. 224 kk, tej samej karze podlega, kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej. Natomiast w myśl § 3 przedmiotowego art., jeśli następstwem czynu określonego w § 2 jest ciężki uszczerbek na zdrowiu określony w art. 156 § 1 lub średni i lekki uszczerbek na zdrowiu określony w art. 157 § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

4. Art. 226 § 1 kk - Kto znieważa funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
W przypadku tego przestępstwa odpowiednio stosuje się 222 § 2 kk, co oznacza, że jeśli czyn określony w § 1 wywołało niewłaściwe zachowanie się funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary,
a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Wyżej wymienione przestępstwa (naruszenie nietykalności cielesnej, czynna napaść, zmuszanie do powzięcia lub zaniechania czynności urzędowej, zniewaga) należą do grupy przestępstw kwalifikowanych, co oznacza, że sprawca przestępstwa dokonanego w odniesieniu do radnego będzie podlegać surowszej odpowiedzialności karnej. Pamiętać należy również o tym, że ochrona prawna radnego jako funkcjonariusza publicznego przysługuje w związku z wykonywaniem mandatu. Taki stan rzeczy oznacza, że zakres omawianej ochrony jest ograniczony i nie rozciąga się na każdą sferę aktywności radnego. Natomiast to, czy przestępstwo zostało popełnione w związku z wykonywaniem mandatu radnego, podlegać będzie każdorazowo indywidualnej ocenie przez właściwe organy ścigania. Aczkolwiek trzeba mieć na uwadze również dyspozycję art. 231a kk, w myśl której z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych funkcjonariusz publiczny korzysta również wtedy, jeżeli bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska. Jest to rozszerzenie ochrony funkcjonariuszy publicznych na sytuacje, kiedy zamach na nich nie miał miejsca podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (np. na urlopie, bez związku z konkretnymi czynnościami lub sprawą), lecz motywacją dla zamachu był wykonywany przez funkcjonariusza zawód lub zajmowane stanowisko (mandat radnego).

Ponadto trzeba również wyjaśnić, kim jest osoba przybrana do pomocy, o której wspomina się w przedmiotowych przepisach kk. Nie istnieje ustawowa definicja takiej osoby, ale w oparciu o orzecznictwo można podjąć próbę jej zdefiniowania. W myśl wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 maja 2007 r. (sygn. akt II AKa 142/07) za osobę przybraną funkcjonariuszowi publicznemu należy uważać zarówno osobę, którą funkcjonariusz sam sobie wybierze, której pomoc przyjmie, jak i osobę, która zostanie mu wskazana do pomocy przez przełożonego bądź zainteresowaną jego działaniem instytucję czy organizację. W pojęciu "osoby przybranej do pomocy" mieści się nawet osoba samorzutnie pomagająca funkcjonariuszowi publicznemu, w wykonaniu jego obowiązków służbowych.

Natomiast kwestia odpowiedzialności prawnej radnego kształtuje się następująco (cytaty w nawiasach dotyczą podstawowej formy przestępstw, istnieją również inne formy tych występków, wpływające na zaostrzenie lub złagodzenie kar):

1. Art. 228 kk - łapownictwo bierne, zwane również korupcją bierną lub sprzedajnością („Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”)

2. Art. 229 kk - łapownictwo czynne, zwane również korupcją czynną lub przekupstwem („Kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”)

3. Art. 230 kk - bierna płatna protekcja („Kto, powołując się na wpływy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi albo wywołując przekonanie innej osoby lub utwierdzając ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów, podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”)

4. Art. 230a kk – czynna płatna protekcja („Kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za pośrednictwo w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, polegające na bezprawnym wywarciu wpływu na decyzję, działanie lub zaniechanie osoby pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”)

5. Art. 231 kk - nadużycie służbowe i niedopełnienie obowiązków („Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Wyjaśniając zagadnienia związane z powyższymi przestępstwami należy stwierdzić, że dla zaistnienia łapownictwa i płatnej protekcji nie jest istotne czy radny będzie wręczał łapówkę czy też będzie jej odbiorcą. Forma czynna lub bierna w tym przypadku jest karana tak samo. Na uwadze mieć również należy zapis art. 115 § 4 kk, zgodnie z którym korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego.