Konieczność funkcjonowania w każdym sołectwie rady sołeckiej wynika wprost
z przepisów ustawy o samorządzie gminnym. W toku praktycznego funkcjonowania rad sołeckich pojawia się jednak szereg wątpliwości natury prawnej.

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 594 z późn. zm.) [dalej: u.s.g.] każda gmina może tworzyć na swoim terytorium jednostki pomocnicze, w tym sołectwa. Utworzenie jednostek pomocniczych nie ma charakteru obligatoryjnego. W przypadku jednak, gdy gmina decyduje się na powołanie jednostek pomocniczych musi uwzględnić szereg bezwzględnie obowiązujących regulacji zawartych w u.s.g.

Zgodnie z art. 36 ust. 1 u.s.g. organami jednostek pomocniczych, jakimi są sołectwa są sołtys oraz zebranie wiejskie. W przepisie tym wskazano także, że działalność sołtysa wspomaga rada sołecka. W kontekście rozważania obligatoryjności powołania tej ostatniej struktury należy zwrócić uwagę na sposób sformułowania wskazanego powyżej przepisu. Posłużenie się w nim przez ustawodawcę czasownikiem „wspomagać” w trybie oznajmującym jednoznacznie przesądza o tym, że ustawodawca przewiduje obligatoryjne powołanie rady sołeckiej w każdym ustanowionym przez gminę sołectwie. Obowiązek powołania rady sołeckiej nie może zatem zostać wyłączony w ramach statutu jednostki pomocniczej, uchwalanego przez radę gminy czy też w statucie gminy. Co więcej należy wskazać, że statut jednostki pomocniczej nie może także przewidywać powołania innej instytucji wspomagającej sołtysa, np. konwentu sołeckiego.

Rada sołecka jest zatem strukturą obligatoryjną, która musi funkcjonować w każdym powołanym przez gminę sołectwie. W żadnym przypadku nie można jednak stwierdzić, że jest ona organem sołectwa. Organami sołectwa są bowiem, co wprost wynika z treści przywołanego na wstępie przepisu art. 36 ust. 1 u.s.g., jedynie sołtys oraz zebranie wiejskie.

Kompetencje rady sołeckiej nie zostały precyzyjnie określone w przepisach u.s.g. Ustawodawca wskazuje jedynie, że działalność sołtysa jest wspomagana przez radę sołecką. W piśmiennictwie wskazuje się, że rada sołecka, co wiąże się z nieposiadaniem przez nią statusu organu sołectwa, w żadnym wypadku nie jest uprawniona do reprezentowania sołectwa, czy też do wnoszenia skarg do sądu administracyjnego[1]. Nie można jej także powierzyć kompetencji zastrzeżonych ustawowo dla organów sołectwa (sołtysa czy zebrania wiejskiego). Rada gminy nie może jej także przyznać kompetencji kontrolnych względem działalności sołtysa.

Kompetencje rady sołeckiej w każdym konkretnym przypadku powinien precyzyjnie regulować statut sołectwa, jednak powinny one bezwzględnie mieścić się w zakresie funkcji opiniodawczo-doradczych[2]. Przykładowo można wskazać, że rada sołecka uprawniona jest do wydawania opinii, w sprawach wskazanych w statucie sołectwa, którymi jednak sołtys nie jest związany przy podejmowaniu ostatecznych decyzji.
W piśmiennictwie wskazuje się także, iż rada sołecka może podejmować swoje działania zarówno z własnej inicjatywy, jak i na wniosek sołtysa. Jej działań nie może jednak inicjować zebranie wiejskie, gdyż byłoby to sprzeczne z celem jej istnienia, który przepis art. 36 ust. 1 u.s.g. wyraźnie określa jako wspomaganie sołtysa[3].

U.s.g. określa także najważniejsze elementy procedury wyboru rady sołeckiej. Zgodnie
z art. 36 ust. 2 u.s.g. członkowie rady sołeckiej wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Warto podkreślić, że przepis ten niewątpliwie regulując najistotniejsze kwestie dot. procedury wyboru rady sołeckiej, pomija szereg istotnych kwestii takich jak, np. tryb zgłaszania kandydatów, czy też sposób głosowania,
tj. czy powinno odbywać się ono podczas zebrania wiejskiego, czy też w lokalu wyborczym. Nie zawiera także żadnych wytycznych dot. procedury odwołania rady sołeckiej. Wszystkie wyżej wymienione kwestie powinny zostać uregulowane w statucie sołectwa uchwalanym przez radę gminy, co wynika z art. 35 ust. 3 pkt 2 u.s.g. Nie mogą one jednak oczywiście naruszać wyżej wskazanych zasad rangi ustawowej, jednak, co znajduje swoje potwierdzenie także w orzecznictwie sądowoadministracyjnym ustawodawca pozostawił w tym względzie organowi gminy ustanawiającemu statut daleko idącą swobodę[4]. Tytułem przykładu w piśmiennictwie wskazuje się, że niedopuszczalny byłby jednak np. przepis statutu dopuszczający wybór członków rady sołeckiej przez aklamację ponieważ naruszałoby to zagwarantowaną art. 36 ust. 2 u.s.g. tajność głosowania[5].

W praktyce zagadnieniem budzącym pewne wątpliwości jest możliwość wyboru w skład rady sołeckiej osoby pełniącej funkcję sołtysa. Analiza przepisów u.s.g. prowadzi do jednoznacznych wniosków, iż brak jest takiej możliwości. Sołtys, jak wskazuje bowiem art. 36 ust. 1 u.s.g., jest organem sołectwa, rada sołecka zaś ma być ciałem go wspomagającym. Sołtys oraz rada sołecka to zatem dwie odrębne struktury. Tym samym za niedopuszczalną należy uznać sytuację, w której sołtys miałby zasiadać w gremium, które ma mu doradzać i opiniować planowane przez niego działania. Taka sytuacja stoi
w sprzeczności z celem funkcjonowania rady sołeckiej, wskazanym w przepisach u.s.g.

Podsumowując stwierdzić należy, że w przypadku ustanowienia przez radę gminy jednostek pomocniczych w postaci sołectw, powołanie rady sołeckiej w każdym z nich jest obligatoryjne. Pamiętać także należy, że pomimo iż ustawodawca pozostawił gminom względną swobodę w określaniu zarówno kompetencji rad sołeckich, jak i trybu ich wyboru, to postanowienia statutów tych jednostek pomocniczych nie mogą stać
w sprzeczności z przepisami rangi ustawowej, tj. np. przyznawać radzie sołeckiej kompetencji do reprezentowania sołectwa czy też wejścia w skład rady sołeckiej sołtysa.