Z przepisów ustawy o gospodarce komunalnej [dalej również: u.g.k] wynika, że jednostki samorządu terytorialnego [dalej również: JST] mogą tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także mogą przystępować do takich spółek.

Ponadto, ustawodawca pozwala JST, w celu realizacji zadań o których mowa w art. 14 ust. 1 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym, tworzyć również spółki komandytowe lub komandytowo-akcyjne.

Tworzenie, organizację i funkcjonowanie handlowych spółek komunalnych reguluje Kodeks spółek handlowych [dalej: k.s.h.], jak również m.in. u.g.k., która wprowadza pewne unormowania szczególne w stosunku do regulacji kodeksowej.

W stosunku do komunalnych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych zastosowanie mają zasady odpowiedzialności przewidziane w k.s.h., ponieważ ustawy szczególne nie przewidują, w stosunku do spółek z udziałem JST, żadnych odmienności. W spółkach komunalnych obowiązują więc te same zasady odpowiedzialności członków zarządu, jakie obowiązują zarządców spółek o wyłącznie prywatnym kapitale.

W przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością ustawodawca w art. 299 k.s.h. przewidział szczególny rodzaj odpowiedzialności, jaką ponosić mogą członkowie jej organu zarządzającego. Odpowiednika tej regulacji natomiast na próżno szukać w przepisach regulujących funkcjonowanie spółek akcyjnych.

Zgodnie z tym, co już wskazano w artykule opublikowanym w dniu 3.12.2014 r., pt. „Odpowiedzialność członków zarządu za długi spółki sankcją za niewłaściwe prowadzenie spraw spółki komunalnej” wiele osób, w tym wielu zarządzających spółkami komunalnymi, nie zdaje sobie sprawy z charakteru odpowiedzialności, jaką mogą ponosić członkowie jej zarządu za zobowiązania spółki. Tymczasem świadomość charakteru prawnego i zrozumienie istoty odpowiedzialności, o której mowa w art. 299 k.s.h. pozwala, bądź ograniczyć ryzyko jej wystąpienia, bądź podjąć w porę odpowiednie kroki w celu skutecznej przed nią obrony.

Obecnie, przyjąć należy, że odpowiedzialność wynikająca z regulacji zawartej w art. 299 k.s.h. jest odpowiedzialnością wobec osób trzecich, o charakterze odszkodowawczym oraz deliktowym (a nie kontraktowym!). Jest to własna nieograniczona odpowiedzialność członka zarządu za wyrządzoną spółce szkodę. Odpowiedzialność ta to swego rodzaju sankcja za niezłożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości, a więc niejako sankcja za niewłaściwe prowadzenie spraw spółki. Gdyby bowiem zarząd prowadził sprawy spółki należycie i złożył wniosek o ogłoszenie upadłości w odpowiednim terminie – wierzyciel spółki uzyskałby możliwość zaspokojenia się z jej majątku.

Więcej o charakterze prawnym odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. w artykule pt. „Odpowiedzialność członków zarządu za długi spółki sankcją za niewłaściwe prowadzenie spraw spółki komunalnej”.

Mając powyższe ustalenia na uwadze stwierdzić należy, że do powstania odpowiedzialności członka zarządu konieczne jest spełnienie następujących przesłanek:

1) zaniechanie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przecz członka zarządu spółki,

2) szkoda wierzyciela rozumiana nie jako uszczerbek w dobrach wierzyciela, ale jako pogorszenie możliwości zaspokojenia się z majątku spółki wynikające z nieogłoszenia w odpowiednim momencie jej upadłości, a także

3) związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy nimi[1].

Identyfikacja charakteru prawnego odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. pozwala na ustalenie kilku różnych sposobów obrony przed ustaleniem tej surowej osobistej i nieograniczonej odpowiedzialności członków zarządu spółki komunalnej.

Jak skutecznie bronić się przed odpowiedzialnością za długi spółki komunalnej?

Obrona przed odpowiedzialnością z art. 299 k.s.h., (w zależności od okoliczności danej sprawy), może być prowadzona na kilka sposobów.

Zwrócić uwagę należy, że nie tylko wystąpienie przesłanek wskazanych w ust. 2 art. 299 k.s.h. pozwoli uniknąć odpowiedzialności (tj. tzw. przesłanek egzoneracyjnych). Obrona członków zarządu może także, o czym często się zapomina, opierać się na wykazaniu nieistnienia przesłanek odpowiedzialności, o których mowa w ust. 1 art. 299 k.s.h., tj. na:

1) wykazaniu nieistnienia zobowiązania spółki w czasie, w którym dana osoba była członkiem zarządu spółki,

2) wykazaniu nieistnienia stanu, w którym egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna lub

Zgodnie z ust.1 przywoływanego artykułu, skoro istnienie zobowiązania, a następnie brak możliwości zaspokojenia wierzyciela z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jest warunkiem pociągnięcia członka zarządu do odpowiedzialności i stanowi jej przesłankę, to uznać można, że obrona członka zarządu przed odpowiedzialnością może polegać również na wykazywaniu wygaśnięcia zobowiązania dochłodzonego przez wierzyciela od spółki. Niezależnie od przesłanek wynikających z art. 299 § 2 k.s.h., członek zarządu może więc uwolnić się od odpowiedzialności poprzez odwołanie do ogólnych instytucji prawa cywilnego, takich jak przedawnienie oraz potrącenie. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego, z dnia 17.02.2011 r. o sygn. III CZP 129/10, w którym przyjęto, iż członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pozwany na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. może bronić się zarzutem, że objęta tytułem wykonawczym wierzytelność uległa umorzeniu na skutek potrącenia z wierzytelności powoda, dokonanego po powstaniu tego tytułu, bądź wygasła ponieważ spółka uregulowała swoje zobowiązanie.

O odpowiedzialności danego członka zarządu decyduje moment powstania zobowiązania, nie zaś moment, w którym zobowiązanie stało się wymagalne.

Obrona przed odpowiedzialnością może polegać na wykazaniu, że do czasu powstania zobowiązania, dana osoba - nie pełniła już funkcji w zarządzie danej spółki (mandat danego członka zarządu wygasł, członek zarządu został odwołany bądź złożył rezygnację do rąk uprawnionej osoby), względnie, że osoba pozwana – nigdy nie była członkiem zarządu tej spółki.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego, z dnia 17.06.2011 r., o sygn. II CSK 571/10, w którym wskazano, że „(…)członek zarządu spółki z o.o. nie ponosi odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. za zobowiązania spółki, które nie istniały w czasie sprawowania przez niego mandatu, bo powstały dopiero później (wyrok SN z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 188/10, niepubl.). Przesłankami odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 k.s.h. są więc istnienie określonego zobowiązania spółki z o.o. w czasie, w którym dana osoba była członkiem zarządu spółki (a więc niepowstałego później), oraz bezskuteczność egzekucji tego zobowiązania przeciwko spółce czy to w czasie pozostawania przez tę osobę członkiem zarządu, czy to już po jej odwołaniu z zarządu (tak również judykatura pod rządem art. 298 KH v. wyrok SN z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 933/00, niepubl.)”.

Mając powyższe na uwadze stwierdzić można, że członek zarządu nie odpowiada za zobowiązania, jeżeli do czasu ich powstania przestał pełnić swoją funkcję.

Jeżeli jednak zobowiązania już istnieją, rozpoczęcie pełnienia funkcji członka zarządu może rodzić odpowiedzialność rozpoczynającego pełnienie funkcji członka zarządu, nawet jeżeli długi spółki są wynikiem niewłaściwego działania jego poprzednika.

Pamiętać również należy, że aby możliwe było pociągnięcie do odpowiedzialności członka zarządu spółki, oprócz zobowiązań spółki musi także zaistnieć stan, w którym egzekucja z majątku spółki okazuje się bezskuteczna.

W praktyce dowodem bezskuteczności egzekucji najczęściej jest postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego prowadzonego przeciwko spółce. Podkreślić jednak należy, że nawet postanowienie stwierdzające bezskuteczność egzekucji nie ma charakteru dowodu, który nie podlega obaleniu. Sama zaś bezskuteczność egzekucji nie ogranicza się do wykazania negatywnego rezultatu wszczętej egzekucji, ale także do wykazania, czy i jaki istnieje majątek spółki i czy majątek ten wystarcza na zaspokojenie wierzytelności.

Przesłanka „bezskuteczność egzekucji” w rozumieniu art. 299 § 1 k.s.h. nie ogranicza się wyłącznie do wykazania negatywnego rezultatu zakończonego postępowania egzekucyjnego, ale polega także na wykazaniu, że stan majątkowy spółki z o.o. nie pozwala na zaspokojenie jej wierzyciela (wyrok SN z dnia 30 października 2003 r., IV CK 144/02, niepubl.).

Za dopuszczalne uznać zatem należy, wykazywanie przez członka zarządu, że mimo tego, iż egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna majątek, z którego wierzyciel mógłby się zaspokoić, w rzeczywistości istniał.

Obrona członków zarządu przed odpowiedzialnością z art. 299 k.s.h. może polegać również na obaleniu ustanowionego w ust. 1 domniemania winy, poprzez wykazanie istnienia przesłanek uwalniających od odpowiedzialności (tzw. przesłanek egzoneracyjnych), wskazanych w ust. 2 omawianego artykułu.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że odpowiedzialność z art. 299 k.s.h. to odpowiedzialność odszkodowawcza o charakterze deliktowym. Jest to odpowiedzialność za szkodę spółki, oparta na zasadzie winy, przy czym wina ta polega na niezłożeniu lub zbyt późnym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, co skutkuje niemożliwością zaspokojenia się wierzyciela z majątku spółki z o.o. Gdyby bowiem członek zarządu złożył wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczął postępowanie układowe w odpowiednim czasie, wierzyciel miałby większe szanse zaspokojenia swojej wierzytelności.

Dla możliwości ustalenia odpowiedzialności członka zarządu musi więc wystąpić szkoda, oraz związek przyczynowy między szkodą a niepodjęciem wymaganych działań.

Mając na uwadze charakter omawianej odpowiedzialności, wskazać należy, że nie każdy przypadek niezgłoszenia przez członka zarządu wniosku określonego w przepisie skutkować będzie niejako automatycznie poniesieniem szkody przez wierzyciela spółki oraz odpowiedzialnością solidarną członków zarządu (por. wyrok SN z dnia 24.02.2011 r., sygn. III CNP 26/10). Odpowiedzialność członków zarządu powstanie tylko o ile powstanie szkoda po stronie spółki.

Mając na uwadze treść ust. 2 art. 299 k.s.h. stwierdzić należy, że obrona członka zarządu przed odpowiedzialnością może polegać także na wykazaniu, że

1) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe,

2) we właściwym czasie niezgłoszono wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęto postępowania układowego, ale

-> nie nastąpiło to z winy członka zarządu,

-> pomimo tego wierzyciel nie poniósł szkody.

Z uwagi na ograniczony zakres niniejszego opracowania, o tym, kiedy wniosek o ogłoszenie upadłości uznać można za złożony we „właściwym czasie”, a także, kiedy można mówić o niezawinionym zaniechaniu członków zarządu oraz o braku szkody wierzyciela –– opisano w osobnym artykule.

Podsumowując, podkreślić należy, że świadomość charakteru prawnego i zrozumienie istoty odpowiedzialności, o której mowa w art. 299 k.s.h. pozwala nie tylko, ograniczyć ryzyko jej wystąpienia, ale także, w razie konieczności, ustalić skuteczny sposób obrony.