Wygaśnięcie mandatu radnego może nastąpić z wielu przyczyn, które określone zostały głownie w przepisach Kodeksu wyborczego.

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie przesłanek wygaśnięcia mandatu członka organu uchwałodawczego (stanowiącego) jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli (w osobnym artykule omówione zostały trudności, jakie w niektórych przypadkach związane są z określeniem momentu wygaśnięcia mandatu radnego – patrz: artykuł z dnia 24 października 2014 r., pt. „Konsekwencje trudności związanych z określeniem momentu wygaśnięcia mandatu radnego w świetle regulacji Kodeksu wyborczego”).

W polskim porządku prawnym jedną z głównych cech, która charakteryzuje zarówno organy uchwałodawcze jednostek samorządu terytorialnego (radę gminy, radę powiatu oraz sejmik województwa), jak i ich organy wykonawcze (wójt/burmistrz/prezydent miasta, zarząd powiatu, zarząd województwa) jest ich kadencyjność. Kadencja tych organów trwa 4 lata, licząc od dnia wyborów (por. np.: art. 16 ustawy o samorządzie gminnym – odnośnie rady gminy).

Powyższe oznacza, że podstawową przesłanką wygaśnięcia mandatu radnego jest upływ kadencji rady gminy.

Przyczyny wygaśnięcia mandatu radnego, inne niż upływ kadencji, na którą został on wybrany, zostały przez ustawodawcę określone w art. 383 § 1 Kodeksu wyborczego. Katalog przesłanek określony w tym przepisie nie ma jednakże charakteru zamkniętego. Prawodawca przewiduje bowiem także inne okoliczności, w których dochodzi do wygaśnięcia mandatu radnego, dotyczące w głównej mierze skrócenia kadencji organu uchwałodawczego danej jednostki samorządu terytorialnego. Sytuacje te zostaną przedstawione w końcowej części niniejszego artykułu.

Śmierć

Pierwszą wskazaną przez ustawodawcę przesłanką wygaśnięcia mandatu radnego jest śmierć. Wydawać by się mogło, że przesłanka ta jest najbardziej oczywista, jednakże w praktyce może się pojawiać szereg wątpliwości. O ile w przypadku śmierci naturalnej te wątpliwości nie powinny występować, to problemy pojawiają się w sytuacji zaginięcia osoby sprawującej mandat radnego i jej dłuższej nieobecności. Wtedy konieczne jest uzyskanie jednego z dwóch orzeczeń sadowych – stwierdzenia zgonu albo uznania za zmarłego.

Dlatego też należy przyjąć, że śmierć radnego (w jakikolwiek sposób by nastąpiła) powinna być potwierdzona wydanym przez urząd stanu cywilnego, w trybie przepisów Prawa o aktach stanu cywilnego, aktem zgonu.

Utrata prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów

Wygaśnięcie mandatu radnego następuje również wskutek utraty prawa wybieralności lub nieposiadania tego prawa w dniu wyborów.

O prawie wybieralności do organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (inaczej: biernym prawie wyborczym) stanowi art. 11 § 1 pkt 5 w zw. z art. 10 § 1 pkt 3 lit. a Kodeksu wyborczego. Zgodnie z tymi przepisami bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelowi polskiemu oraz obywatelowi Unii Europejskiej niebędącym obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, oraz stale zamieszkuje na obszarze gminy, w której zamierza być radnym. Jednocześnie osoba taka nie może być pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu oraz praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu, jak również ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu.

Ponadto, zgodnie z art. 11 § 2 Kodeksu wyborczego prawa wybieralności w wyborach nie ma osoba skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe oraz osoba, wobec której wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów, tj. w związku ze złożeniem niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego. Jednocześnie prawa wybieralności nie ma obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, pozbawiony prawa wybieralności w państwie członkowskim Unii Europejskiej, którego jest obywatelem.

Co istotne przesłanką wygaśnięcia mandatu radnego jest nie tylko utrata prawa wybieralności przez osobę sprawującą już mandat radnego, ale również stwierdzenie nieposiadania tego prawa w dniu wyborów (więcej na temat warunków, jakie musi spełniać osoba, która zamierza zostać radnym w artykule z dnia 5 września 2014 r., pt. „Kto może zostać radnym?”).

Odmowa złożenia ślubowania

Zgodnie z art. 383 § 1 pkt 3 Kodeksu wyborczego wygaśnięcie mandatu radnego następuje również w przypadku odmowy złożenia ślubowania.

Moment złożenia ślubowania przez radnego jest szczególnie istotny z punktu widzenia możliwości korzystania z praw i obowiązków, które ustawodawca przypisał każdej osobie sprawującej mandat radnego organu uchwałodawczego na wszystkich szczeblach samorządu terytorialnego (więcej na ten temat w artykule z dnia 26 września 2014 r., pt. „Prawa i obowiązki radnego”). Innymi słowy objęcie i sprawowanie mandatu radnego uzależnione jest od złożenia ślubowania, którego treść oraz sposób składania określone zostały w ustawach samorządowych (art. 23a ustawy o samorządzie gminnym, art. 20 ustawy o samorządzie powiatowym oraz art. 22 ustawy o samorządzie województwa).

Ustawodawca wskazał odmowę złożenia ślubowania, jako jedną z przesłanek wygaśnięcia mandatu radnego, albowiem czynności podejmowane przez radnego, który nie złożył ślubowania (w tym udział w głosowaniach), są wadliwe i mogą być kwestionowane na zasadach i w trybie przewidzianych przepisami prawa, na co zwraca uwagę się również w doktrynie (por np.: K. Wlaźlak, Komentarz do art. 23a [w:] P. Chmielnicki (red.), K. Bandarzewski (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, Warszawa 2013).

Pisemne zrzeczenie się mandatu

Możliwość pisemnego zrzeczenia się mandatu przez radnego związana jest jedną z podstawowych cech, jakie się mu przypisuje – mandatu wolnego.

Jak wskazuje się w orzecznictwie sadów administracyjnych akt zrzeczenia się mandatu ma charakter jednostronnego oświadczenia woli, a skuteczne zrzeczenie się mandatu przez radnego może mieć miejsce wówczas, jeżeli radny w sposób wyraźny i wolny od wad uzewnętrzni swojej radzie wolę zrzeczenia się mandatu, albowiem woli tej nie można domniemywać (tak m.in.: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 maja 1992 r., sygn. SA/Lu 392/92).

Naruszenie ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności

Z wykonywaniem mandatu radnego wiąże się szereg zakazów. Naruszenie niektórych z nich może skutkować nawet wygaszeniem tego mandatu na podstawie art. 383 § 1 pkt 5 Kodeksu wyborczego.

Zakazy dotyczące radnych zostały szczegółowo opisane w odrębnym artykule opublikowanym na łamach naszego Portalu (patrz: artykuł z dnia 10 października 2014 r., pt. „Zakazy dotyczące radnego”).

Wybór na wójta

Zgodnie z art. 383 § 1 pkt 6 Kodeksu wyborczego wygaśnięcie mandatu radnego następuje również wskutek wyboru na wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Powyższy skutek jest w sposób nierozerwalny związany z art. 27 ustawy o samorządzie gminnym, który w pkt 2 stanowi, iż funkcji wójta oraz jego zastępcy nie można łączyć z członkostwem w organach jednostek samorządu terytorialnego, w tym w gminie, w której jest wójtem lub zastępcą wójta.

Nie oznacza to jednak, iż przepisy Kodeksu wyborczego zakazują jednoczesnego kandydowania na radnego i wójta (burmistrza, prezydenta miasta) – więcej na ten temat w artykule z dnia 17 października 2014 r., pt. „Można kandydować jednocześnie na stanowisko wójta oraz radnego”.

Niezłożenie w terminach określonych w odrębnych przepisach oświadczenia o swoim stanie majątkowym

Ustawodawca określił również jako jedną z przesłanek wygaśnięcia mandatu radnego niezłożenie w terminach określonych w odrębnych przepisach oświadczeń o swoim stanie majątkowym.

Odrębnymi przepisami, o których mowa w tym przepisie są przepisy trzech ustaw samorządowych:

1)    art. 24h ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym;

2)    art. 25c ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym;

3)    art. 27c ust. 1 ustawy o samorządzie województwa.

Jednakże należy pamiętać, że dopiero niezłożenie przez radnego oświadczenia o swoim stanie majątkowym po upływie dodatkowego terminu 14 dni liczonego od dnia wezwania tego radnego przez przewodniczącego organu uchwałodawczego, które następuje po niedotrzymaniu pierwotnego terminu do złożenia tego oświadczenia, skutkuje wygaśnięciem mandatu radnego.

Inne przesłanki wygaśnięcia mandatu radnego

Jak już na wstępie niniejszego artykułu zostało wskazane, ustawodawca nie zawarł wszystkich przesłanek wygaśnięcia mandatu radnego w wyłącznie w art. 383 § 1 Kodeksu wyborczego.

Analiza przepisów prawa powszechnie obowiązującego prowadzi do wniosku, iż wygaśnięcie mandatu radnego występuje również w następujących sytuacjach niewskazanych we wskazanym wyżej przepisie Kodeksu wyborczego:

1)    w przypadku rozwiązania rady gminy (rady powiatu, sejmiku województwa) przez Sejm – art. 171 ust. 3 Konstytucji RP stanowi bowiem, iż Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy, co znajduje potwierdzenie w art. 96 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym stanowiącym, iż w razie powtarzającego się naruszenia przez radę gminy Konstytucji lub ustaw, Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może w drodze uchwały rozwiązać radę gminy (analogicznie: art. 83 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym oraz art. 84 ust. 1 ustawy o samorządzie województwa);

2)    w przypadku rozwiązania rady gminy (rady powiatu, sejmiku województwa) w drodze referendum lokalnego – art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o referendum lokalnym stanowi bowiem, że w referendum lokalnym mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki;

3)    w przypadku zmian w podziale terytorialnym państwa (por. art. 390 Kodeksu wyborczego, który określa skutki, jakie powodują zmiany w podziale terytorialnym państwa zachodzące w toku kadencji rad);

4)    w przypadku niewybrania organu wykonawczego w powiecie lub województwie w ustawowo wskazanym terminie (art. 29 ust. 1 i 3 ustawy o samorządzie powiatowym oraz art. 33 ust. 1 i 5 ustawy o samorządzie województwa).

Podsumowanie

Dokonana w niniejszym artykule analiza przesłanek wygaśnięcia mandatu radnego wskazuje na znaczącą liczbę sytuacji, w których może nastąpić wygaśnięcie mandatu radnego. Prowadzi to do wniosku, iż aby sprawować mandat radnego niekiedy należy przestrzegać się od dokonywania niektórych czynności, albowiem w innym wypadku radny może narazić się na najbardziej dotkliwą dla niego sankcję, jaką jest utrata sprawowanego mandatu.