Zasadą ustawową jest, że dyrektor instytucji kultury może zostać odwołany wyłącznie w ustawowo określonych przypadkach. Na kanwie tej zasady powstają jednak wątpliwości, co do tego, w jakim trybie i na jakich zasadach może zostać on odwołany w przypadku reorganizacji instytucji kultury.

Jednym z podstawowych zadań jednostek samorządu terytorialnego są sprawy związane z kulturą. Podstawy realizacji tego zadania wyznaczają przepisy ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2017 r. poz. 862), a w odniesieniu do niektórych dziedzin tej działalności także ustawy szczególne (np. ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz. U. z 2012 r. poz. 1330 ze zm., ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, Dz. U. z 2012 r. poz. 642 ze zm.).

Realizacja zadań z zakresu kultury następuje przede wszystkim za pośrednictwem instytucji kultury tworzonych przez jednostki samorządu terytorialnego. Instytucje kultury posiadają własną osobowość prawną stanowiąc podmioty odrębne od jednostek samorządu terytorialnego. Przedmiotowa odrębność gwarantuje instytucjom kultury relatywnie wysoki stopień niezależności od macierzystych jednostek samorządu terytorialnego, czego wyrazem jest szereg, mniej lub bardziej zrozumiałych, ograniczeń ustawowych w zakresie sprawowania zwierzchnictwa organizacyjnego jednostek samorządu terytorialnego nad własnymi jednostkami organizacyjnymi.

Jednym z ww. ograniczeń w zakresie sprawowania zwierzchnictwa organizacyjnego jednostek samorządu terytorialnego nad samorządowymi instytucjami kultury są zasady i tryb odwoływania dyrektorów tych instytucji.

Odwołanie dyrektora instytucji kultury nie jest objęte swobodą organizatora (jednostki samorządu terytorialnego). Wymaga ono bowiem dochowania ustawowo określonego trybu i wskazania konkretnej podstawy (przyczyny) aktu odwołania. Przyjęta przez ustawodawcę regulacja wyłącza zatem zastosowanie do dyrektorów instytucji kultury zasady ogólnej przewidzianej w art. 70 § 1 Kodeksu pracy, zgodnie z którą pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być w każdym czasie (i bez podania konkretnej przyczyny) odwołany ze stanowiska przez organ, który go powołał.

Przesłanki odwołania dyrektora instytucji kultury określa w sposób enumeratywny przepis art. 15 ust. 6 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, który wskazuje, że dyrektora instytucji kultury można odwołać m.in. z powodu naruszenia przez niego przepisów prawa w związku z zajmowanym stanowiskiem, czy też z powodu odstąpienia od realizacji zawartej z organizatorem umowy określającej warunki organizacyjno-finansowe działalności instytucji kultury oraz program jej działania. Praktyczną konsekwencją przytoczonej regulacji jest z jednej strony niedopuszczalność odwołania dyrektora z przyczyn innych niż ustawowo wskazane, z drugiej konieczność każdoczesnego szczegółowego uzasadnienia aktu odwołania potwierdzającego zasadność jego podjęcia. Podkreślić bowiem trzeba, że odwołanie dyrektora instytucji kultury podlega kontroli sądowej pod kątem tego, czy podane w uzasadnieniu aktu o odwołaniu okoliczności są prawdziwe, rzeczywiste i zgodne z prawem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., sygn. akt I PKN 65/97, OSNAPiUS 1998, Nr 1, poz. 6).

W kontekście wyżej poczynionych uwag wprowadzających zauważyć trzeba, że ustawodawca formułując katalog podstaw odwołania dyrektora instytucji kultury nie zamieścił w nich reorganizacji instytucji kultury, w której piastuje on swoje stanowisko. Wśród podstaw odwołania przepis art. 15 ust. 6 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej wymienia wyłącznie przekazanie instytucji kultury jednostce samorządu terytorialnego w celu wykonywania zadań własnych tej jednostki. Ustawodawca nie przesądził natomiast, czy i na jakich zasadach możliwe jest odwołanie dyrektora instytucji kultury w sytuacji likwidacji instytucji kultury (o której mowa w art. 22 ustawy), połączenia instytucji kultury (o którym mowa w art. 19 ustawy) oraz podziału instytucji kultury (o którym mowa w art. 20 ustawy). W konsekwencji, zasadnym jest pytanie, czy w związku z wdrażaniem jednej z wyżej wymienionych procedur reorganizacyjnych możliwe jest rozwiązanie stosunku pracy z dyrektorem instytucji kultury, czy też koniecznym jest zaproponowanie mu nowych warunków pracy i płacy w nowotworzonej instytucji kultury lub w innej samorządowej jednostce organizacyjnej.

Odwołanie dyrektora w przypadku likwidacji instytucji kultury

Zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej w szczególnie uzasadnionych przypadkach organizator może zlikwidować instytucję kultury. Z likwidacją samorządowej instytucji kultury przepisy ustawy wiążą zasadę sukcesji uniwersalnej, w myśl której organizator likwidowanej instytucji kultury, wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem była likwidowana instytucja, bez względu na charakter prawny tych stosunków.

Przepisy ww. ustawy przewidując możliwość likwidacji instytucji kultury nie zawierają jednak, istotnych z punktu widzenia tematu podjętego w niniejszym artykule, regulacji własnych odnoszących się do dalszego zajmowania stanowiska przez dyrektora tej instytucji na wypadek likwidacji.

Wspomniany powyżej problem był przedmiotem analizy Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 21 stycznia 2003 r., sygn. akt I PK 85/02 (OSNAPiUS 2004 nr 13, poz. 228, str. 602). Stwierdził on mianowicie, że w przypadku likwidacji instytucji kultury zastosowanie znajduje art. 411 §1 Kodeksu pracy, który uzasadnia uchylenie ochrony stosunku pracy dyrektora przewidzianej w przepisach szczególnych. Regulacja kodeksowa, na którą powołał się Sąd Najwyższy, stanowi mianowicie, że w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, nie stosuje się przepisów art. 38, 39 i 41 Kodeksu pracy, ani też przepisów szczególnych dotyczących ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę. Tym samym, Sąd Najwyższy uznał, że przepisy ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej ograniczające swobodę organizatora w odwołaniu dyrektora nie znajdują zastosowania w przypadku likwidacji instytucji kultury.

W świetle wyżej powołanego stanowiska SN uznać należy, że odwołanie dyrektora w razie likwidacji instytucji kultury, w której piastuje on to stanowisko, dokonywane jest na podstawie ogólnego reżimu prawnego dotyczącego rozwiązywania stosunku pracy z powołania. Tym samym organizator jest w takiej sytuacji legitymowany do odwołania dyrektora na podstawie art. 70 Kodeksu pracy, który stanowi, że pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być w każdym czasie – niezwłocznie lub w określonym terminie – odwołany ze stanowiska przez organ, który go powołał. Dotyczy to również pracownika, który na podstawie przepisów szczególnych został powołany na stanowisko na czas określony.

Odwołanie dyrektora w przypadku połączenia instytucji kultury

Kolejną formą reorganizacji instytucji kultury jest połączenie instytucji kultury. Zgodnie z art. 19 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej organizator może połączyć instytucje kultury, przy czym połączenie może nastąpić wyłącznie w drodze fuzji tj. utworzenia nowej instytucji z instytucji łączonych. Wspomniany przepis stanowi także, że w skład nowoutworzonej z połączenia instytucji kultury wchodzą załogi i mienie należące do instytucji podlegających połączeniu. W konsekwencji, przyjmuje się, że pracownicy łączonych instytucji kultury stają się pracownikami instytucji kultury powstałej w wyniku połączenia i zachowują uprawnienia wynikające ze stosunku pracy na podstawie art. 231 Kodeks pracy, który określa zasady przejścia zakładu pracy.

W kontekście powyższego powstaje pytanie, czy któryś (i ewentualnie który) z dyrektorów łączonych instytucji kultury powinien objąć stanowisko dyrektora w nowoutworzonej instytucji. Odpowiedź na nie musi być negatywna. Zauważyć bowiem trzeba, że akt powołania jest szczególną podstawą nawiązania stosunku pracy, który ma ściśle określony zakres przedmiotowy (dotyczy oznaczonej instytucji kultury). Akt powołania na stanowisko dyrektora określonej instytucji kultury nie może tym samym stanowić podstawy do sprawowania przez osobę wyłonioną na to stanowisko funkcji dyrektora w innej instytucji kultury (instytucji powstałej z połączenia). Oznacza to tym samym, że dyrektor instytucji podlegającej połączeniu nie może automatycznie stać się dyrektorem instytucji utworzonej wskutek połączenia. Nowy dyrektor musi zostać powołany zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Rozwijając powyższe, wskazać dalej trzeba, że w odniesieniu do dyrektorów instytucji kultury podlegających połączeniu wyłączyć należy także dopuszczalność zastosowania tzw. wypowiedzenia zmieniającego. O niedopuszczalności zastosowania przedmiotowej instytucji do rozwiązania stosunku pracy z powołania przesądził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 sierpnia 2009 r., sygn. akt II PK 43/09 (OSNP 2011 Nr 7-8, poz.102).

Mając na uwadze powyższe ustalenia, uznać trzeba, że w przypadku połączenia instytucji kultury koniecznym jest odwołanie dyrektorów instytucji łączonych na ogólnych zasadach kodeksowych tzn. na podstawie wspomnianego w poprzedniej części artykułu przepisu art. 70 Kodeksu pracy.

Odwołanie dyrektora w przypadku podziału instytucji kultury

Ostatnią formą reorganizacji instytucji kultury jest podział instytucji kultury. Zgodnie z art. 20 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej organizator może podzielić instytucję kultury. Podział instytucji kultury polega na utworzeniu dwóch lub więcej instytucji kultury w oparciu o załogę i mienie należące do instytucji kultury ulegającej podziałowi. Podział instytucji kultury może również polegać na wyłączeniu z instytucji kultury wyodrębnionej jednostki lub jednostek organizacyjnych w celu włączenia ich do innej instytucji kultury lub utworzenia nowej instytucji kultury w oparciu o pracowników i mienie tej jednostki lub jednostek. Zasady przekazania składników majątkowych ujętych w bilansie wyłączonych jednostek określa organizator.

Podobnie jak w dwóch pozostałych przypadkach reorganizacji instytucji kultury, tak i w odniesieniu do podziału, ustawodawca nie określa zasad rozwiązania, tudzież kontynuowania stosunku pracy z osobą piastującą stanowisko dyrektora w instytucji podlegającej podziałowi. Rzecz jasna, przedmiotowy problem dotyczy wyłącznie sytuacji, w której poddana podziałowi instytucja kultury przestaje istnieć, a zatem nie wystąpi w sytuacji, gdy podział polega wyłącznie na wydzieleniu wyodrębnionej jednostki lub jednostek organizacyjnych z jednej instytucji celem włączenia ich do innej instytucji lub utworzenia z nich nowej instytucji.

Wobec braku rozwiązań szczególnych w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, uznać trzeba, że aktualna na gruncie procedury podziału instytucji kultury pozostaje przedstawiona w poprzedniej części artykułu, interpretacja przepisów dotycząca odwołania dyrektora w związku z połączeniem instytucji kultury. Brak jest bowiem podstaw prawnych do tego, by akt powołania na stanowisko dyrektora instytucji dzielonej stanowił podstawę do sprawowania przez niego tej funkcji w jednej z instytucji wydzielonych wskutek podziału. Oznacza to tym samym, że dla każdej z nowotworzonych z podziału instytucji kultury należy powołać osobno nowego dyrektora w prawem przewidzianym trybie.

Biorąc pod uwagę natomiast fakt, że do stosunków pracy z powołania nie mają zastosowania przepisy dotyczące wypowiedzenia zmieniającego (o czym przesądził SN w powołanym w poprzedniej części artykułu wyroku), uznać należy, że również w sytuacji podziału instytucji kultury konieczne staje się odwołanie dyrektora przez organizatora na ogólnych zasadach kodeksowych (tj. przy zastosowaniu przepisu art. 70 Kodeksu pracy).

Podsumowanie

Z przeprowadzeniem procesu reorganizacji instytucji kultury, czy to poprzez jej likwidację, czy też połączenie lub podział, wiąże się konieczność odwołania dyrektora instytucji poddanej procesom reorganizacyjnym na ogólnych zasadach kodeksowych. W takich przypadkach szczególna ochrona pracownicza sprawowania tej funkcji przewidziana w art. 15 ust. 6 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej zostaje wyłączona. Ustawodawca nie stwarza także możliwości dla prostego przejścia dyrektora poddawanej reorganizacji instytucji kultury na tożsame stanowisko w nowotworzonej instytucji.