Nie każdy obywatel polski może zostać wójtem. Osoby zamierzające kandydować na to stanowisko muszą spełniać szereg przesłanek.

Podstawowa regulacja prawna

Podstawową regulacją, z jaką osoba zamierzająca kandydować na wójta (burmistrza, prezydenta miasta) powinna się zapoznać jest ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy [dalej: kodeks]. Kodeks w sposób kompleksowy reguluje zagadnienia odnoszące się do zakresu i trybu zgłaszania kandydatów, przeprowadzania oraz warunków ważności wyborów do Sejmu RP, do Senatu RP, Prezydenta RP, do Parlamentu Europejskiego, do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego, a także wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Regulacja kodeksu zastąpiła w wymienionym zakresie wszystkie szczególne regulacje ustawowe, w tym także ustawę z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (Dz. U. z 2010 r. Nr 176, poz. 1191), która w okresie przejściowym znajdowała jeszcze zastosowanie do obecnej kadencji 2010 - 2014.

Pozytywne przesłanki wyboru

W myśl postanowień kodeksu, uprawnienie do kandydowania w wyborach oraz do objęcia i sprawowania mandatu uzyskanego w niewadliwie przeprowadzonych wyborach wójta ma obywatel polski. Analogicznie stanowi art. 26 ust. 2a ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, [dalej: u.s.g.], zgodnie z którym wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) nie może być osoba, która nie jest obywatelem polskim. Zgodnie z postanowieniami kodeksu, kandydat na wójta powinien posiadać czynne prawo wyborcze, a najpóźniej w dniu wyborów powinien mieć ukończone 25 lat. Wprowadzenie przez ustawodawcę dolnej granicy wieku, którą kandydat musi osiągnąć na dzień głosowania oznacza, iż nie ma przeszkód, aby samo zgłoszenie kandydatury nastąpiło jeszcze w okresie, kiedy dana osoba nie ukończyła 25 lat. Nie ma także prawnego obowiązku, aby kandydat na wójta musiał na stałe zamieszkiwać na obszarze gminy, w której zamierza kandydować. Co należy także zauważyć, ustawodawca nie wprowadza dla kandydatów na wójta żadnych dodatkowych wymogów związanych z osiągnięciem określonego wykształcenia bądź posiadania doświadczenia w zakresie pełnienia określonych funkcji.

Zamierzając kandydować na stanowisko wójta, burmistrza, prezydenta miasta, należy także pamiętać, iż nie ma możliwości, aby kandydować na to stanowisko jednocześnie w kilku gminach (art. 472 kodeksu). Istnieje jednak możliwość, aby kandydować jednocześnie na stanowisko wójta i stanowisko radnego bądź mandat poselski, jednak po dokonaniu ewentualnego wyboru, z uwagi na ustawowy zakaz łączenia określonych funkcji, należy liczyć się z koniecznością podjęcia decyzji, którą funkcję zamierza się ostatecznie wykonywać.

Przesłanki negatywne

W myśl postanowień art. 11 § 2 pkt 1 i 2 kodeksu, negatywną przesłanką wyboru danej osoby na stanowisko wójta (burmistrza, prezydenta miasta) jest okoliczność skazania prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego (a zatem przestępstwo publicznoskargowe ścigane przez prokuratora) lub umyślne przestępstwo skarbowe. Przesłanką negatywną ubiegania się o stanowisko wójta jest także wydanie przez sąd prawomocnego orzeczenia stwierdzającego utratę prawa wybieralności danego kandydata, co następuje w trybie i na zasadach określonych ustawą z dnia 18 października 2006 r., o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów [dalej: ustawa lustracyjna].

Wskazane negatywne przesłanki biernego prawa wyborczego są jednakowe dla wszystkich kandydatów biorących udział w wyborach objętych kodeksem, niezależnie od ich rodzaju.

W odniesieniu do pierwszej ze wskazywanych okoliczności, w literaturze wskazuje się, że w pojęciu skazania na karę pozbawienia wolności zawiera się zarówno orzeczenie bezwzględnego wykonania kary, jak też orzeczenie warunkowego zawieszenia jej wykonania, a nie stanowi podstawy utraty prawa wybieralności np. skazanie z odstąpieniem od wymierzenia kary, skazanie na inną karę niż pozbawienie wolności, czy też warunkowe umorzenie postępowania (A. Kisielewicz, op. cit.).

Odnosząc się do przesłanki utraty prawa wybieralności, ustanowionej prawomocnym orzeczeniem sądu należy mieć na uwadze wynikający z ustawy lustracyjnej obowiązek osób urodzonych przed dniem 1 sierpnia 1972 roku złożenia „oświadczenia lustracyjnego” dotyczącego pracy lub służby w organach bezpieczeństwa lub współpracy z tymi organami okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. (art. 7 ust. 1 ustawy lustracyjnej). Oświadczenie takie należy złożyć właściwej komisji wyborczej, w chwili wyrażania zgody na kandydowanie (art. 4 pkt 17 w zw. z art. 7 ust. 2 w zw. z art. 8 pkt 16 ustawy lustracyjnej). Złożone oświadczenie dołącza się do zgłoszenia kandydatury na wójta kierowanego do gminnej komisji wyborczej. Wydając orzeczenie stwierdzające fakt złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego, sąd orzeka utratę prawa wybieralności, na okres od 3 do 10 lat. Kandydowanie w wyborach na wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) w sytuacji nieposiadania w dniu wyborów prawa wybieralności stanowi podstawę do wygaśnięcia mandatu wójta, zgodnie z art. 492 § 1 pkt 4 kodeksu.

Obowiązek zrzeczenia się funkcji, zajmowanego stanowiska lub prowadzenia działalności gospodarczej

Wybór danego kandydata na wójta nierzadko oznacza dla takiej osoby konieczność zrzeczenia się dotychczas zajmowanej funkcji, stanowiska, bądź też obowiązek zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej, pod rygorem utraty mandatu.

Zgodnie z regulacją art. 27 pkt 1-4 u.s.g., funkcji wójta oraz jego zastępcy nie można łączyć z funkcją wójta lub jego zastępcy w innej gminie. Funkcji wójta oraz jego zastępcy nie można też łączyć z członkostwem w organach jednostek samorządu terytorialnego nie tylko w gminie, w której pełni się funkcję wójta lub jego zastępcy, ale także w organach innych jednostek samorządu terytorialnego (a zatem w innej gminie, w powiecie czy w samorządzie województwa). Funkcji wójta nie można też łączyć z zatrudnieniem w administracji rządowej oraz z mandatem posła lub senatora.

Należy także pamiętać o ustawowej regulacji dotyczącej ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (t.j. Dz. U. z 2006 r., Nr 216, poz. 1584). Ustawa ta przewiduje m.in. zakaz bycia członkami zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych spółek prawa handlowego; zakaz zatrudnienia lub wykonywania innych zajęć w spółkach prawa handlowego, które mogłyby wywołać podejrzenie o ich stronniczość lub interesowność, czy też zakaz prowadzenia działalności na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzania taką działalnością lub bycie przedstawicielem lub pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. Ten ostatni zakaz nie dotyczy działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, w formie i zakresie gospodarstwa rodzinnego.

Celem usunięcia niedozwolonego w świetle prawa łączenia określonych funkcji lub prowadzenia działalności gospodarczej ustawodawca przewiduje dla osoby wybranej na wójta obowiązek zrzeczenia się funkcji lub zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia ślubowania.

Niezrzeczenie się posiadanej funkcji lub niezaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej prowadzi w konsekwencji do wygaśnięcia mandatu wójta, zgodnie
z regulacją art. 492 § 1 pkt 5 kodeksu.