Każdego roku na rynku usług komunalnych przybywa spółek z o.o. z udziałem jednostek samorządu terytorialnego (j.s.t.). Ich zadaniem jest wykonywanie zadań użyteczności publicznej poprzez świadczenie usług na rzecz członków lokalnej wspólnoty samorządowej.

Zdecydowana większość tych spółek jest z reguły jednoosobowa, tzn. że  wszystkie udziały w takiej spółce należą do jedynego wspólnika, którym jest macierzysta j.s.t. Dość często spotkać można jednak spółki z o.o., w których obok j.s.t. są także inni wspólnicy, np. przedsiębiorcy prywatni. Przeważnie dysponują oni niewielką liczbą udziałów i jako wspólnicy mniejszościowi nie mają znaczącego wpływu na funkcjonowanie spółki. Taka struktura własnościowa udziałów w spółce komunalnej może z powodzeniem sprawdzać się w praktyce. Jednakże w pewnych sytuacjach dla j.s.t. korzystniejsze może okazać się rozstanie z dotychczasowymi wspólnikami mniejszościowymi i w konsekwencji uzyskanie statusu jedynego wspólnika.

Dla przykładu, tylko spółka ze 100% udziałem j.s.t. spełnia kryteria określone w ramach wypracowanej na gruncie orzecznictwa wspólnotowego koncepcji tzw. in house (kluczowe w tym zakresie wyroki Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich wydał w sprawach „Teckal” i „Stadt Halle”). Zgodnie z tą koncepcją j.s.t. może w trybie bezprzetargowym zlecać wykonanie określonych zadań tylko tym spółkom z o.o., w których posiada wszystkie udziały. W związku z powyższym obecność w spółce komunalnej obok j.s.t. choćby jednego wspólnika posiadającego choćby jeden udział oznacza mało praktyczną konieczność stosowania przepisów o zamówieniach publicznych. Co więcej, można wyobrazić sobie sytuację, w której od posiadania wszystkich udziałów w spółce uzależnione jest ewentualne pozyskanie przez j.s.t. zewnętrznego finansowania dla określonego przedsięwzięcia. Ponadto, dysponowanie wszystkimi udziałami pozwala j.s.t. na sprawowanie samodzielnego nadzoru właścicielskiego nad spółką a także daje j.s.t. w zasadzie nieskrępowaną możliwość wpływania na funkcjonowanie spółki. Należy pamiętać, że w takiej sytuacji działalność zarządu spółki w dalszym ciągu podlega bieżącej kontroli rady nadzorczej, która jest obowiązkowa we wszystkich spółkach z udziałem j.s.t.

W celu uzyskania statusu jedynego wspólnika spółki komunalnej, j.s.t. może korzystać z instytucji przymusowego umorzenia udziałów. Jak sama nazwa wskazuje, przymusowe umorzenie udziałów odbywa się bez zgody wspólnika a często wbrew jego woli, dlatego też  skuteczne przeprowadzenie procedury umorzeniowej wymaga dopełnienia szeregu formalności określonych w przepisach kodeksu spółek handlowych.

Aby skorzystanie z instytucji przymusowego umorzenia udziałów było możliwe, należy w pierwszej kolejności zapewnić, aby postanowienia umowy spółki z o.o. precyzyjnie określały przesłanki i tryb umorzenia przymusowego. Jeżeli umowa spółki nie przewiduje możliwości przymusowego umorzenia udziałów, wówczas należy zmienić umowę spółki. Uchwała zgromadzenia wspólników zmieniająca umowę spółki i zarazem określająca przesłanki i tryb umorzenia przymusowego powinna zostać podjęta większością 2/3 głosów (o ile w umowie spółki nie przewidziano surowszych warunków, np. większości 3/4). Można spotkać się również z opinią, zgodnie z którą tego rodzaju zmiana wymaga zgody wszystkich wspólników ponieważ może w przyszłości skutkować uszczupleniem praw udziałowych wspólników. Wydaje się jednak, że w świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych wymóg uzyskania zgody wszystkich wspólników nie jest uzasadniony. Wprawdzie uchwała dotyczy zmiany umowy spółki, ale sama w sobie nie stanowi jeszcze o zwiększeniu świadczeń wspólników bądź uszczupleniu ich praw udziałowych lub osobistych. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w orzecznictwie, m.in. w wyrokach warszawskich i poznańskich sądów apelacyjnych. W związku z powyższym, do podjęcia uchwały dotyczącej zmiany umowy spółki określającej przesłanki i tryb przymusowego umorzenia udziałów wystarcza większość 2/3 głosów.

Warto dopilnować, aby umowa spółki nie ograniczała się do lakonicznego stwierdzenia, że „udziały mogą być umarzane”. Może to bowiem doprowadzić do trudności interpretacyjnych i komplikacji w wypadku umarzania udziałów. Należy w umowie spółki wyraźnie opisać okoliczności, których wystąpienie będzie stanowić podstawę do podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o umorzeniu udziałów. Warto pamiętać, że okoliczności uzasadniające umorzenie udziałów nie muszą być związane z winą wspólnika. W obrocie spotkać można komunalne spółki z o.o., których umowy przewidują możliwość przymusowego umorzenia udziałów np. gdy wartość udziałów danego wspólnika stanowi mniej niż określony procent wartości kapitału zakładowego spółki lub gdy zmiana struktury udziałowej spółki jest konieczna, aby spółka mogła ubiegać się o uzyskanie dotacji na inwestycje z funduszy europejskich.

Po drugie, przymusowe umorzenie udziału wymaga podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały, która powinna określać podstawę prawną umorzenia, tj. art. 199 § 2 Kodeksu spółek handlowych oraz odpowiedni artykuł umowy spółki. Uchwała powinna także określać wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzone udziały. Wprawdzie teoretycznie możliwe jest umorzenie udziałów bez wypłaty wynagrodzenia, jednak takie umorzenie wymaga zgody wspólnika, na którą trudno liczyć w przypadku umorzenia o charakterze przymusowym. W przypadku umorzenia przymusowego wynagrodzenie nie może być niższe od wartości przypadających na udziały aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. Przy obliczaniu wynagrodzenia nie należy brać pod uwagę wartości bilansowych uwzględniających pasywa, ale należy uwzględniać jedynie wartości aktywów i to obliczone netto. Uchwała może przewidywać jednorazowe lub ratalne wypłacenie wynagrodzenia za umorzone udziały. W przypadku rozłożenia płatności na raty uchwała powinna precyzować liczbę rat, ich wysokość oraz terminy spłat. Należy pamiętać, aby uchwała w taki sam sposób traktowała wszystkich wspólników, których udziały mają być umorzone. W razie naruszenia zasady równego traktowania wspólników w tych samych okolicznościach, uchwała mogłaby być bowiem zaskarżona i w efekcie uznana sądownie za nieważną. Co istotne, wraz z uchwałą należy obowiązkowo sporządzić jej uzasadnienie, które  powinno wskazywać na zaistnienie określonych w umowie spółki przesłanek umorzenia przymusowego.

Przymusowe umorzenie udziałów następuje albo z chwilą podjęcia uchwały o umorzeniu (w przypadku, gdy wynagrodzenie za umarzane udziały jest płatne z czystego zysku), albo z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego nowego niższego kapitału zakładowego spółki (jeżeli wynagrodzenie za umorzone udziały jest finansowane w drodze obniżenia kapitału zakładowego). W tym drugim przypadku niezbędne jest przeprowadzenie tzw. procedury konwokacyjnej, która z założenia ma chronić interesy wierzycieli spółki i polega na ogłoszeniu przez zarząd spółki informacji o planowanym obniżeniu kapitału zakładowego oraz wezwaniu wierzycieli spółki do wniesienia sprzeciwu  wobec obniżenia kapitału zakładowego. Termin na wniesienie sprzeciwu wynosi 3 miesiące od publikacji ogłoszenia. Siłą rzeczy automatycznie powoduje to wydłużenie całej procedury umorzeniowej.

Warto nadmienić, że cel przymusowego umorzenia udziałów w spółce z o.o. może być także realizowany przez zastosowanie innej instytucji przewidzianej w kodeksie spółek handlowych, mianowicie w drodze wyłączenia wspólnika ze spółki. Ten tryb ma jednak swoje wady. Przede wszystkim, wyłączenie wspólnika wymaga złożenia pozwu i wszczęcia procesu przeciwko wyłączanemu wspólnikowi. Niestety, jak powszechnie wiadomo, postępowania sądowe cechuje długi czas oczekiwania na rozstrzygnięcie. W związku z powyższym, tryb umorzeniowy wydaje się być bardziej praktycznym narzędziem, które szybciej i łatwiej pozwoli j.s.t. osiągnąć zamierzony przez nią rezultat.